Manuel Lugrís Rodríguez
Na fala galega vive
a ialma da Nosa Terra
a redención de Galicia
nos seus acentos latexa
Pobo que o seu verbo esquece
é traidor á natureza;
como irmans todos falemos
a nobre fala galega.
Himno das Irmandades, redactado por Manuel Lugris Freire
No mes de outubro do ano 2010, no primeiro número desta revista Areal, publiquei un traballo baixo o título de “Lugrís e o Vocabulario das Irmandades da Fala”, no que dicía que do intelectual sadense son coñecidos moitos aspectos da súa vida pública, pero unha ocupación, tarefa ou labor que está escasamente divulgado, do seu amplo cultivo erudito, e do que non se ten tratado suficiente, é a súa participación, ou máis ben o seu traballo, no seo das Irmandades da Fala. Á lectura daquelas liñas, para a miña sorpresa, algúns manifestáronme que, certamente, descoñecían ata que punto a personalidade de Lugrís fora tan determinante na ilustrada corrente que deu lugar ó nacemento das Irmandades e que tampouco tiñan evidencia clara do seu traballo a prol do idioma en todos os eidos da esculca filolóxica, a difusión e, mesmo, espallamento e notoriedade social da lingua como obrigada tarefa da organización. E xa que logo quero insistir nesta fasquía e nos condicionantes que levaron á publicación do libriño que tanta transcendencia habería ter na consolidación usual do idioma galego e que, agora, non está dabondo recoñecido tanto no ámbito privado como no público. Pero a cen anos de distancia é necesario facer un exercicio haxiográfico e de análise sobre os principios fundamentais en que se basearon, practicamente na súa totalidade, todos os pensadores, ideólogos e teorizantes do galeguismo arredor daqueles anos nas primeiras décadas do século XX. E estes principios e este exercicio de análise, atopámolo nas breves ringleiras do proemio dese Vocabulario do que imos falar de seguido.
E así é preciso constatar que a fundación das Irmandades da Fala, no ano 1916, é o acontecemento máis importante do nacionalismo galego en toda a súa historia. Feito transcendente porque no credo irmandiño aléntase un compendio simbiótico de toda a ideoloxía emancipativa que se estivera a cimentar desde os tempos de Antolín Faraldo e da súa proclama de 1.846 no manifesto constitutivo da “Junta Provisional de Gobierno de Galicia”. Así temos recollidos os principios do provincialismo, rexionalismo, galeguismo máis avanzado e os alicerces dun nacionalismo que aínda está en fase de pronunciamento cando no encontro constitutivo da primeira e orixinaria Irmandande na Coruña xuntouse o mais lúcido do intelectualismo galego, como xerme primixenio do movemento político-cultural que suporía o principal instrumento de acción nacional e que dará paso, logo, ó Partido Galeguista xa como exercicio máis formal de actuación pública.
As personalidades de Antón Vilar Ponte, convocante da xuntanza fundacional, e Lugrís Freire son os fitos fundamentais da xeración, convocatoria e nacemento da primeira Irmandade, estando a recoller o chamado que fixera un ano antes Aurelio Ribalta, como membro dun fato de intelectuais, en defensa da lingua galega, no que reivindicaba a creación dunha Liga de Amigos do Idioma. Na cita coruñesa aparecen como asistentes, entre outros, amais dos dous mencionados, Vaamonde Lores, Uxío Carré, Lois Porteiro Garea, Francisco Tettamancy e Ramón Vilar Ponte, que acoden á convocatoria no local da Academia Galega na rúa herculina de Riego de Agua e que ten como consecuencia a constitución dunha Irmandade dos Amigos da Fala que tería como obxectivo a defensa, exaltación e fomento do idioma patrio.
Para conseguir todos estes propósitos, era preciso acadar ofertas mediáticas de achegamento ó común das xentes, alleas, ata entón, a todo o que significase enaltecemento ou conciencia da identidade nacional de Galicia como obxecto de culto social e moito menos político.
En novembro nace o órgano oficial das Irmandades, o periódico A Nosa Terra e, posteriormente, xa no ano 1.933 sae á luz, da Imprenta Moret, na rúa da Galera coruñesa, o Vocabulario Castellano-Gallego, do que Lugrís foi o verdadeiro motor, facultado expresamente polos estamentos directivos da organización no seu carácter de “Mestre da Lingua”, coa que fora proclamado en atención os seus esforzos en difundir a lingua en todo tipo de actos e actuacións das Irmandades; como foran os primeiros cursos de galego cos que se intenta un labor pedagóxico que, salvando as dificultades tanto organizativas como de infraestrutura, chegar á xente para facer do uso do idioma propio algo lóxico, corrente e habitual.
O Vocabulario consta dunhas “Advertencias Preliminares” que son algo así como corolario manifestativo do arduo traballo preliminar de varios anos de investigación do propio Vocabulario que posúe máis de duascentas cincuenta páxinas, unhas dez mil entradas, e un prodixioso “Apéndice” no que se tratan varias temáticas como son as aclaracións sobre algúns termos, sinónimos ou de outros de frecuente confusión e moitos nos que se aclaran os seus usos con textos propios, e de Castelao, Rosalía, Cabanillas, Teixeira de Pascoaes, Pondal ou Francisco Añón, e unha listaxe de adverbios, preposicións, conxuncións e pronomes, incluíndo as formas arcaicas, palabras con diferenza de xénero nun e noutro idioma e, por último, unha relación comparativa dalgunhas alocucións ou refráns casteláns e galegos.
Na imaxe que encabez este artigo, Lugrís Freire con algúns dos promotores das Irmandades, nunha conferencia de Castelao organizada polo Ateneo de Santa Lucía en 1935. Cedida pola Real Academia Galega
Nestas imaxes: Apuntamentos manuscritos de Lugrís Freire para os seus traballos de léxico e gramática galega. Cedido pola Real Academia Galega
Pero, polo seu valor de criterio lingüístico ou mesmo como amplo panorama de interpretación do momento histórico que estaba a vivir o galeguismo cultural, expoñemos aquelas “Advertencias Preliminares”, respectando o seu texto íntegro en castelán tal e coma fora escrito no devandito Vocabulario, e que dicía así:
Procuramos llevar a cabo la empresa de este Vocabulario Castellano-Gallego, la primera de tal índole que se realiza, no solo para utilidad de los escritores gallegos y portugueses, sino para la de todos los amantes de los estudios filológicos que tengan relación con las lenguas latinas.
Van incluidas en nuestro Vocabulario las palabras de uso actual que creemos no constituyen barbarismos, neologismos y maneras de dicción de influencia ajena, especialmente castellana, excluimos éstas y aquellos, lo mismo que los términos excesivamente comerciales. Pero, en cambio, procuramos esforzarnos en consignar todos los vocablos que son netamente gallegos y que están inscritos en cuantos monumentos literarios existen en los pasados siglos, hasta el XVI en que, oficialmente, empezó a imponerse el castellano.
Para conseguir esto de modo serio y autorizado, consultamos concienzudamente una muy vasta y rica literatura con absoluta escrupulosidad. Creemos, tras lo dicho, que no se nos podrá censurar, como acaso malintencionadamente pretenden hacerlo algunos, por el uso de abundantes arcaísmos impropios para los tiempos actuales, pues si nos hemos de atener a nuestros propósitos de hacer un trabajo de índole cultista, era necesariamente preciso que retornásemos al momento en que dejó de ser cosa culta el empleo del lenguaje gallego a consecuencia de las malhadadas disposiciones de los Reyes Católicos. Es verdad que el pueblo siguió hablando el gallego y sigue hablándolo en la actualidad, con casi la misma pureza que hace cuatro siglos pero, naturalmente, como dejaron de usarse entonces los términos jurídicos, marciales y de otra índole, sobre todo los relacionados con cosas del señorío que fueron trocados por los castellanos, importa mucho ahora darlos a conocer, tanto porque son de propiedad legítima de nuestra lengua, como porque demuestran de modo elocuente y categórico el abolengo y la riqueza de la misma.
Fai logo un relatorio do que denantes apuntabamos no referente ó “Apéndice” e segue:
Entraba asimismo en nuestros propósitos, hacer una relación de palabras portuguesas que no nos parecían propias del idioma gallego, pero después de consultar concienzudamente nuestros escritos de diversa índole de los siglos XIII, XIV, XV y XVI y de esculcar de todo minucioso el lenguaje hablado en la actualidad, hemos convenido en el abandono de tal tarea por considerarla inútil e ilógica, puesto que llegamos al pleno convencimiento, de que no existe término netamente portugués que no sea gallego y viceversa. Las palabras usadas hoy en Portugal, que no pueden llamarse gallegas, son algunas de origen árabe coincidentes con las que emplean todos los españoles, muchos castellanismos, bastantes galicismos y unos cuantos términos coloniales incluyendo, éstos, los de Brasil. En cambio tenemos que manifestar que el lenguaje actualmente usado por los portugueses abandonó infinidad de vocablos propios, castizos, lo que es decir tanto como gallegos, para apropiarse de modo lamentable de muchos extraños.
Como nuestra obra no constituye especie alguna de doctrina, ni tiene pretensión de dar normas de ningún género, sino que, sencillamente, aspira a exponer lo que hemos hallado a través de cuidadosos estudios y consultas, no entra en nuestros propósitos la imposición de una determinada forma ortográfica y así, acordamos, con respecto a este particular, lo siguiente: Seguir el ejemplo de los escritores de la segunda mitad del siglo XIX en todo aquello que nos parezca más popular.
Trata largamente, a continuación, de diversas apreciacións de etimoloxía, comparativa cos costumes lingüísticos portugueses e o uso dos sons das diversas letras do abecedario tanto no noso país como en Portugal. E aborda, de seguido, o apartado ortográfico, do que di:
Respecto a la ortografía, bastante anárquica aún en Galicia, numerosas observaciones podríamos hacer, pero una sola exteriorizamos ahora: la de que todos estamos obligados a trabajar para que en un próximo futuro, se llegue a una unificación, lo más completa posible, en la ortografía gallega, por parte de nuestros escritores, hasta conseguir, incluso identificarla con la portuguesa en la mayoría de los casos, toda vez que se trata al fin y al cabo de una misma lengua; pues si en la pronunciación, por inflexible ley humana, tiene que haber diferencias naturales en idioma tan extendido por las cinco partes del mundo, en las normas ortográficas deben desaparecer casi totalmente
Por último, dicían:
Llegando ya al fin de estas líneas preliminares, cúmplenos manifestar que no creemos haber hecho una obra completa, ni mucho menos; peor si el prístino intento serio para la dignificación y fijación del gallego que, hasta ahora, solía perderse con harta frecuencia por rutas dialectales orilladas de barbarismos y artificiosidades. Los detractores de nuestro idioma que hojeen este modesto Vocabulario, habrán de convencerse de la riqueza y prestancia del mismo, salvo el caso de que una profunda mala fe no les ciegue totalmente; como habrán de rectificar también el socorrido yerro de creer aportuguesados a los que escriben con relativa corrección la lengua materna. Por lo que respecta a los portugueses, igualmente entendemos que les será utilísimo, obligándoles, entre otras cosas, a tomar en serio nuestro vigoroso renacimiento lingüístico.
Y advertimos, para concluir, que aun habiendo varios Diccionarios gallegos, que suponen un plausible esfuerzo patriótico, nosotros pensamos que se podrá prescindir de todos poseyendo éste en el que recogimos cuidadosamente cuanto en ellos había de más interesante. Completarase, pues, nuestra obra en lo futuro por cuantos lo deseen, confeccionando apéndices para añadir al presente volumen, que puede ser la base del gran Diccionario gallego en gallego, que precisa el transcendental renacimiento literario a que asistimos y en el que colaboramos.”
Como vemos, a lectura destas “Advertencias”, é significativa. O ideario das Irmandades queda patentizado en varios dos parágrafos reproducidos aquí. En primeiro lugar en facer da lingua galega un portador de comunicación moderno cunha clara vocación identitaria, pois así se describe no traballo de recompilación de vocábulos, retrotraéndose no tempo até a situación en que queda o noso idioma a partires do século XVI, e apoiándose neste apartado temporal, para facer un exercicio definitivo de escolma e compilación, que nos leve a unha máis completa exposición do léxico propio e da súa semántica e morfoloxía e mesmo, incluso, da fonética e a sintaxe.
Tamén é interesante o relativo a Portugal e ó portugués, sobre todo no referente a relación directa entre a nosa nación e a veciña, tanto no eido cultural coma no social e humano. Queda nidiamente claro que as Irmandades teñen un horizonte de unidade luso-galega perfectamente definido, deixándose entender entre liñas, que un proxecto de futuro en unicidade, sería un propósito político a ter en conta.
E outro apartado que se trata neste texto é o da ortografía, no que toma partido sen dúbida por un achego coa portuguesa, tendo en conta o seu espallamento a nivel mundial e moitas outras circunstancias derivadas da difusión da lusofonía e do seu valor idiomático como lingua materna de millóns de persoas polos cinco continentes. Trátase, neste caso, de aproveitar este feito positivo como un seguro de pervivencia para o galego. Mais tamén aquí se traduce un dos piares fundamentais ideolóxicos das Irmandades: a súa liberalidade e, consecuentemente, a práctica da liberdade como ben superior. Fan unha declaración, avogando polo uso de calquera das normativas, iso si, intentando manter de cara o futuro a posibilidade dunha unificación antiaporética.
De calquera xeito, o simple limiar dunha modesta obra como é o Vocabulario, contén en síntese os puntos fundamentais do ideario das Irmandades e non é tampouco difícil de comprender que no texto que aquí analizamos están recollidos moitos dos principios que constituíron as trabes mestras da idea da súa creación. O traballo dos prohomes da Fala, é unha evidente manifestación de iniciativa política que habería concretizarse, anos máis tarde, coa fundación do Partido Galeguista, na VII Asemblea de Pontevedra no 1931, do que Lugrís foi carnet número un por expreso desexo e decisión do propio Castelao, cando dixo que “ninguén fixo tanto coma el pola terra e polo idioma”, polo que lle cedeu esta honra no intre de seren entregadas as primeiras tarxetas da nova organización. Antes temos a declaración na Semana Rexionalista de A Coruña en 1918, na que as Irmandades proclámanse nacionalistas, federalistas e progresistas e defenden a Galicia coma unha nación con lingua, territorio, historia, institucións e cultura de seu e que se ratifica no Manifesto Nazonalista da I Asemblea que se celebra en Lugo no mes de novembro, dese mesmo ano, coa asistencia de 16 agrupacións locais xa constituídas.
Así pois é evidente que o labor das Irmandades da Fala non era so de carácter cultural, senón que transcendía este como superación da parálise do galeguismo positivo polo rexionalismo decimonónico coa adopción nacionalista como vía única para o desenvolvemento identitario de Galicia. E o que semellaba unha introdución na obra do Vocabulario, contén os elementos determinantes do que sería o futuro do movemento autóctono do noso pais até o momento presente, con todas as súas eivas e problemas, pero que continua vivo, tan vivo e transcendente como naquel maio de 1916 en que foi estro, nume e inspiración dos adiantados precursores do galeguismo moderno que nun dia de maio fundaron a primeira Irmandade como xerme dun proceso de conformación nacional que aínda non rematou o seu percorrido histórico hoxendía. Percorrido que haberá de levármonos, indefectiblemente, á meta que todos os galegos, máis ou menos profundamente, senten no seu interior. E digo todos porque se hai algún que non o sente xa non é galego. É simplemente un tránsfuga social, como mal menor.
Ola.
A fotografía non pode ser de 1935.
Xa foi publicada por El Pueblo Gallego en 1932:
http://biblioteca.galiciana.gal/gl/catalogo_imagenes/grupo.do?path=1249995&presentacion=pagina&posicion=9®istrardownload=0