Diciamos no número anterior de Areal que «neste ano cúmprese o cincuenta aniversario da morte dun xenio coruñés falecido o 23 de decembro de 1973 e que está esquecido, ou máis ben ocluído» pola oficialidade de fotografía, postureo e posto político. Pero hoxe estou aquí para escribir acerca do home, do que significou como ser humano no seu tempo e no seu país, non para citar só a obra pictórica pola que se deu a coñecer, que moitos outros con meirande cualificación xa teñen espallado abondo, nin tampouco as anécdotas e ferretadas que se lle atribúen como trasunto gracioso dunha vida que realmente estaba oculta tras delas. Urbano era máis que todo ese mundo ficticio que se lle aplica. Era, como dicía el de si mesmo nunha entrevista no ano 1965, ó responder a pregunta do xornalista sobre a súa definición: «Son un home». Un home que pinta? E respondía: «Si. Pinto as miñas máis puras resoancias de neno: o mar que é a constante da miña vida, dos meus lonxanos dias infantís, hoxe literaturizados e visto a traverso dunha nostalxia…». E insistía na entrevista: É vostede profundamente nostálxico? «Si, cunha apariencia tantas veces xograresca. Mais isto non e máis que unha máscara de efectos e conciencias máis fondas, comúns á nosa raza». E aquí están dous eidos fundamentais: a pintura coma sucedáneo literaturizado e como imaxe de efectos e conciencias máis profundas. Que significa isto? O que trataba de pór el en cuestión: debuxa e pinta coma subterfuxio, evasiva, ocultación, como di, de efectos e conciencias máis profundas da súa vocación literaria, pois considerábase como un escritor que pinta, xa que na súa casa se respiraba un ambiente de amor ás letras, á arte e a un galeguismo culto que todo o envolvía. Nacera no número 23 da rúa Rego da Auga, casa onde se fundaron as Irmandades da Fala e onde tivo a sede a Academia Galega. A súa nai foi pianista e mestra da Escola Normal, e seu pai, escritor, dramaturgo, poeta, fundador e presidente da Academia da Lingua e, por riba de todo, político nacionalista e cofundador do Partido Galeguista, entre outras múltiples actividades ó longo da súa vida; como a primeira revista totalmente en galego na Habana, o primeiro discurso público en galego en Betanzos, a campaña propagandística do referendo da autonomía etc.
[cedidas por Manuel Lugrís]
Foi seu padriño o historiador Francisco Tettamancy, co que ten unha fonda relación e que o introduce no mundo das lendas, das fantasías, e nos textos de Jules Verne, que durante toda a súa vida foron materia onírica das súas figuracións mariñas, substitutas do mundo real que estaba a abafar o intelecto e a liberdade. Críase neste ambiente de cultura e nacionalismo que, por outra banda, respira aínda da figura do seu tío materno Urbano González Varela, do que tratamos xa no anterior número desta revista. Dicía Luz Pozo que gardaba tras o sorriso e o humor un sentimento dramático e tráxico, como ese agoniar que sempre voa entre o desgairo das súas famosas anécdotas e ocorrencias.
A primeiros da década dos trinta do pasado século, trasládase a Madrid logo de intentar o estudo de Comercio na Coruña. A pouco de chegar pasa polo cárcere Modelo por asinar un manifesto de artistas e intelectuais a prol da República. Vai a clases para perfeccionar o debuxo, que haberá ser parte fundamental da súa pintura, e participa en faladoiros nos que traba amizade, entre outros, con Dieste, Alberti, Margarita Xirgú e García Lorca, con quen se integra nas Misións Pedagóxicas da Segunda República realizando decorados do Retablo de Fantoches, tomando parte no teatro de monifates coa modelaxe dos bonecos, e mesmo como monicrequeiro coa súa portentosa voz. Hai un dixomedíxome de que foi Urbano quen asesorou a Lorca no tema lingüístico polos seus famosos poemas en galego.
Retorna a Galiza e intégrase na intensa vida intelectual e artística do período republicano, con Luis Huici, Francisco Miguel e outros compañeiros de faladoiro como Luís Seoane e Álvaro Cebreiro, o gran caricaturista, que será un dos seus grandes amigos.
Retorna a Galiza e intégrase na intensa vida intelectual e artística do período republicano, con Luis Huici, Francisco Miguel e outros compañeiros de faladoiro como Luís Seoane e Álvaro Cebreiro, o gran caricaturista, que será un dos seus grandes amigos.
Mais pronto o mundo se lle afunde coa vida arredada, perseguida, transida polo medo da atrocidade desencadeada en xullo de 1936 e que deixa o seu pai enfermo no abatemento, só, refugado naquela ventá que asoma ó patio posterior da súa casa na rúa de Santo André, dende onde albisca un anaco do mar do Orzán e escoita, ás veces, ecos abraiantes dos alongados disparos de morte na praia das Lapas. Urbano non pode plasmar na escrita todo o terror que o arrodea e usa os pinceis para manifestar sentimentos, evocacións, pensamentos ocultos, estando a facer das súas íntimas metáforas plásticas todo o seu interior real e grave: as cidades asolagadas como alegoría á liberdade asfixiada, e outros cadros daqueles primeiros anos da ditadura, como Fondo Marino, Ola, Apunte Submarino etc., pintura allea ó férreo hermetismo artístico imposto pola oficialidade imperante. Urbano pinta no exilio interior, que contrasta coa liberdade de creación dos artistas do exilio exterior: Castelao, Colmeiro, Seoane, Maruxa Mallo e tantos outros que producen en América unha Galiza de cores e certas esperanzas aberta ó mundo e mesmo ás vangardas do momento. Urbano ten de crear unha estética propia, que será patrimonio da súa andaina artística toda a súa vida. Unha estética de surrealismo mariño e fantasías paisaxísticas que levan agochadas interpretacións vitais de acomodo ó superficial panorama da censura do Réxime.
Porque o levantamento militar é para el un trauma que terá consecuencias nun todo persoal, desde a propia familia. Mobilizado e ferido na fronte de Asturias e co seu irmán Secundino tamén mobilizado en Madrid polo exército leal, a xa descrita situación do seu pai, gran sospeitoso para os facciosos polo seu pasado de galeguismo activo, nun permanente estado de incerteza de que na noite petasen na aldraba os portadores da morte e o silencio temeroso de toda significación artística que o cerraban en si mesmo na impotencia e a depresión máis absoluta.
Pero rematada a guerra inicia realmente a súa carreira cos pinceis e expón en Madrid na sala Macarrón, cun grande éxito que realmente non sabe ou non quere explotar.
Un día visita o Museo do Prado e, contemplando en arroubo o cadro d’ A Anunciación de Fra Angelico, coñece a Paula Vadillo Bras, coa que casa en maio de 1941 na cidade de Burgos, de onde ela é oriúnda, dunha familia de forte raizame castelá. Terán dous fillos, Paula e Urbano, que tamén será pintor. Viven en Vigo durante seis anos que, segundo as súas propias palabras, son de felicidade a pesar das dificultades económicas que os atinxen, derivadas da precariedade laboral de Urbano, que non é quen de cumprir nun posto da compañía de tranvías que lle ofrecen os seus amigos, nin noutros sucesivos lugares de traballo que afogan a súa verdadeira vocación artística. É chamado por Cesáreo González, de Suevia Films, que lle encarga decorados para varias das súas películas e tamén para a promoción en Asturias do documental Así es Galicia, co cal acada unha certa estabilidade económica. Pero a aparición da enfermidade de Paula obrígao a retornar á Coruña, dando comezo a unha época de difícil convivencia, tanto pola enfermidade da súa esposa como polas dificultades económicas derivadas da conxuntura propia do momento.
Noutra entrevista un xornalista pregúntalle de que vive: “Só da arte». E reitéralle se vive ben e a resposta é evidente: «Vivo contento con min mesmo, que xa non é pouco».
O diñeiro non era o obxecto esencial de Urbano. É máis, diría que tiña escaso interese nel e que non era quen de traballar forzado polo compromiso do cobro, a pesar de que frecuentemente estaba moi necesitado del.
En xaneiro de 1961 falece Paula en Burgos e os fillos fican alí con seus avós. Estas circunstancias cáusanlle unha fonda depresión, mais non obstante está pendente tanto dos seus estudos como das súas estadías na Coruña, que serán cada vez máis frecuentes, coa colaboración imprescindible da súa nai e da súa irmá, que lle instalan un estudio na casa da rúa de Santo André, coma refuxio no que comeza un período de alta produción artística que o leva a armar exposicións de grande e inmediato éxito tanto na Asociación de Artistas como na Sala de Información e Turismo, así como moitas encargas de murais e decoracións. É a época da súa vida bohemia no ambiente do centro daquela Coruña mediosecular no que se movía Urbano entre contertulios de tasca e arte e coa casa Enrique da rúa Compostela como centro operativo. Inesgotables conversas e a xusteza dun liderado fonte de intelecto libre naquel deserto de servidume ó sistema imperante. Novos amigos que, como di Mariano Tudela, eran requiridos por Urbano con: «Joven poeta, ¿me admite un vaso de buen vino?», principio dunha amizade que duraría ata a morte do pintor, fecunda en proxectos comúns, longos paseos pola Torre, a Pasaxe… Amigos como Antón Avilés de Taramancos e Álvarez Torneiro son alumnos da súa fértil imaxinación.
Unha listaxe dos seus traballos artísticos non tiña lugar neste traballo e, desde o Instituto de Cultura Hispánica ata a Capela dos Santos Reis de Bueu, pasando por cadros de todos coñecidos, a súa actividade artística abrangue moitos eidos, e citaremos entre eles as ilustracións para una obra de Luz Pozo e para o libro Isla de Dos do seu amigo o poeta González Garcés, os deseños de debuxos para as empanadas galegas e a colaboración no Teatro Popular Galego de Maximino Queizán participando na montaxe dalgunha das súas obras programando os carteis. E, como curiosidade, é tamén o creador dun instrumento musical, o pirangardallo, do que había que escoitar obrigatoriamente os concertos por teléfono, e o organizador dunha procesión cívica co gallo do comezo da primavera consistente en iren os literatos que se reunían na parte traseira da libraría Porto, da que el era asiduo, recitando poemas pola rúa e, á fronte deles, Urbano como gran bardo da comunidade. En fin, feitos curiosos que en nada desvirtúan o inmenso escritor e artista que era.
Deseño para as empanadas galegas
[cedidas por Manuel Lugrís]
Pero a andaina intelectual de Urbano non é estritamente pictórica, xa que no transcurso da súa vida ten ocasión de manifestarse na súa vocación literaria, e temos constancia de colaboracións no prelo mesturando o debuxo coas letras. Tras as súas incursións na prensa na súa primeira etapa en Madrid e, posteriormente nas publicacións da década dos corenta no periódico de Vigo El Pueblo Gallego, chegamos ó ano 1954, cando é un dos fundadores a carón de Mariano Tudela e da cerna de artistas coruñeses con José María Labra á cabeza e Abelenda, González Pascual, Tenreiro etc., da revista Atlántida co deseño das portadas e ilustrando artigos e mesmo sendo el colaborador nas letras combinadas sempre co seu debuxo de referencia. Dous anos máis tarde deixa de publicarse por mor da censura e os fundadores achéganse á revista Vida Gallega, onde continúa coas súas colaboracións. Pero a vea poética e literaria de Urbano esténdese en múltiples medios, e logo da súa morte estes textos foron recollidos por varias publicacións. El mesmo no ano 1961 declara: «Teño recollidas numerosas lendas e tradicións do meu país e, de cando en vez, escribo contos fantásticos. Esta produción está esparexada en diversos periódicos e revistas. Quizais algún día teña a ocurrencia de recopilalas». Algo que xurdiu logo do seu pasamento, e vou citar tres destas publicacións que dan fe da altura narrativa de Urbano: Balada de los mares del norte. Poemas, cuentos y ensayos 1942-1973, da Editorial Alvarellos, Orixe orzánica das sereas todas, de Rodrigo Osorio, e O señor Lugrís e a negra sombra, de Luís Rei Núñez. Mais a súa vea lírica, como un daqueles aedos helenos que mesturaban a realidade coa épica fantástica e a intervención dos deuses, está presente ó longo da súa vida.
Pero permítome alongar estas liñas cunha mostra da súa poesía de dúas épocas. A primeira é de 1921, á idade de trece anos, e forma parte dun poemario de cinco composicións que lle dedica á súa nai con estas palabras: «A miña nai querida, dedícolle estas modestas verbas en sinal de agradecemento polo amor cara ós seus fillos e como ofrenda de gratitude do seu amor para min que non merezo»:
A poesía:
Quixera eu verte nena
nunha noite de lua
teu corpo de alabastro,
de mármore e de cristal.
Abaixo dun magnolio,
copudo, marmurioso.
Un canto moi fermoso
que falaba de amores
feitizo e suidad.
Anos máis tarde adícalle varios poemas ó pintor José Ramón Villar Chao, grande amigo, un deles titulado «Tránsito» co gallo do seu falecemento prematuro, en 1965, ós trinta e poucos anos:
Os anxos de El Señor que ti pintaras
con cores e gracias desmedidas.
Os serafins de caras non altivas
mais de sinxelas i estelares caras.
Os anxos que entrevias e amaras,
aquel sorrir con asas estendidas
por un azul de luas fuxitivas
que un dia ti, cantando, aprisoabas.
Por outra banda era un magnífico narrador epistolar, en cada carta hai un estudo crítico do propio receptor, ou unha loa a lugares, lembranzas ou mesmo alusións ó seu pasado coruñés, que probablemente enchía as súas máis queridas acordanzas.
Nos anos sesenta Urbano vaise definitivamente para Vigo. Alí coincide con amigos, Castroviejo, Méndez Ferrín, Álvarez Blázquez, Patiño e Álvaro Cunqueiro, que acaba de ser nomeado director do Faro de Vigo e que lle presta unha boa axuda desde as páxinas do xornal para pedidos de cadros, murais, colaboracións etc. Ingresos cos que vive, instalándose no número 1 da rúa Doutor Cadaval, a carón da Porta do Sol, lugar céntrico no que monta o seu derradeiro estudio, a escasos metros do Bar de Elixio, que será o seu centro de operacións na súa bohemia viguesa, como o fora a Casa Enrique na Coruña. Por alí pasan todos os amigos, coñecidos e demais do lugrisismo, que se instala na cidade olívica como un furacán de arte e referente de exaltación social.
Son dez anos de intensidade vital en que realiza varias das súas máis afamadas obras, mentres o seu corazón se vai consumindo ata que en decembro de 1973 se nega a seguir latexando, o domingo día 23, en que falece internado no Hospital Municipal de Vigo. En soidade e na pobreza. Como un día dixera el: «Como morre o pobo».
Era Vigo ás seis da mañá, cando xa as rúas «estaban postas» e comezaba a actividade propia dun luns. Do hospital pasa á morgue do cemiterio de Pereiró. Estamos familiares —coa súa filla Paula presidindo o acto fúnebre—, amigos, compañeiros da vida cultural viguesa. O enterro lévase a cabo no nicho da familia Lareu Sánchez e sufragado polo seu amplo grupo de amizades de Vigo, e constitúe unha importante manifestación de acompañantes a pesar de ser o día da Noiteboa; sendo data tan sinalada, unha vez rematado o enterro, xa coas sombras entre lusco e fusco a capearen por riba da cidade, despedímonos todos ás portas mesmas do camposanto.
A partir deste día celébranse funerais relixiosos, algúns deles de corte oficialista, exposicións antolóxicas, conferencias, artigos da prensa etc. Toda a parafernalia da honra, sen dúbida merecida, pero, como decote, tardía e a deshora. No cemiterio de Vigo está aquel que quería morrer como morre o pobo. E todo o demais non é outra cousa que a mala conciencia de todos aqueles que o esqueceron de vivo. De case todos. Porque quero rematar estas letras cunhas inmensas grazas para os esforzos privados das asociacións O Mural e In Nave Civitas e o amigo Xurxo Souto, que veñen convocando ano tras ano o «Día Lugrís» na data do aniversario da súa morte, tal como o Bloomsday de Joyce, para relembrar a súa memoria e mais o seu universo onírico e o realismo máxico da fantasía oceánica. E proclamar a quen corresponda a elección para dedicarlle o Día das Letras Galegas a este grandioso xenio da escrita que foi Urbano, que, por certo, tamén pintaba.
