Claudia Varela Lourido
Fillo de Manuel Lugrís Freire, coñecido político e poeta galego nado en Sada, Urbano Lugrís González é un deses artistas cuxa obra quedou esparexida por periódicos e revistas, agochada na efémera memoria do papel. Os seus versos, pinturas e relatos tornaron amarelos co paso do tempo, e só aqueles que presenciaron en vida do escritor as súas numerosas exposicións, charlas e pinturas son capaces de determinar con precisión e unanimidade a calidade artística e éxito momentáneo deste grande artífice do surrealismo.
Cunha nai pianista, un tío escritor e un padriño historiador, Urbano frecuentou ambientes artísticos, poéticos e musicais na meirande parte da súa infancia e adolescencia. De neno mergullouse entre as follas de Jules Verne, e comezou a interesarse polas costas bergantiñás e os seus naufraxios terríbeis. No ano 1930, marchou a Madrid, onde entrou en contacto coas correntes vangardistas da época, ademais de integrarse nas Misións Pedagóxicas da Segunda República, xunto a Rafael Dieste, que se converteu nun grande amigo seu. As súas primeiras publicacións literarias, ilustracións e exposicións viron a luz nos anos corenta, momento no que comezou a publicar en El Pueblo Gallego, revista que lle permitiu plasmar as inquietudes somerxidas na inmensidade do seu pensamento. Xunto a Mariano Tudela e José María Labra, fundou en 1954 a revista Atlántida, onde participou deseñando as portadas e ilustrando os números. Durante os tres anos que esta revista estivo activa, e grazas á confianza que os delegados do réxime depositaron nela, intentaron, na medida do posíbel, asemellar a gaceta á celebérrima revista de vangardas Alfar. Na edición de agosto de 1955, a portada da revista está decorada cunha ilustración titulada «Globo de Betanzos», ligada tamén a un manuscrito inédito redactado por Urbano que comeza así:
Con ledo corazón e voz antiga
-leda tamén, tal o brincar do viño
nas harmoniosas cuncas, tal o canto
da laberca nos campos que o Mandeo
amantemente, longamente bica
entramentras, xograr de craros ollos,
Narciso de si mesmo, vai trobando
un seu amor que morrerá nas ondas-
quero dicir, loubar a fermosura
da verdecente, forte e degorante
terra dos meus avós: dos meus antergos
o agarimoso berce namorado
Non obstante, en 1956 Atlántida deixa de editarse, e co remate da revista desaparece irremisiblemente a esperanza que Lugrís pousara nesas publicacións. Os tres cofundadores atoparon refuxio entón na revista mensual Vida Gallega, onde Urbano confluíu con numerosas personalidades artísticas, como Isaac Díaz Pardo ou Álvaro Cebreiro, e colaborou con firmas que xa participaran en Atlántida e en El Pueblo Gallego, como Álvaro Cunqueiro, Vicente Risco, Méndez Ferrín…
Casou con Paula Vadillo Gras e tiven dous fillos, Paula e Urbano (futuro pintor e mariño), mais a prematura morte da súa esposa desviará e sepultará a súa traxectoria como creador. A maioría dos seus murais, pinturas e exposicións quedaron espallados polos bares nos que afogaba as súas penas, feito que condenou a súa obra e forzou o seu soterramento. A meirande parte das súas creacións literarias foron rescatadas dos xornais previamente citados, e a intensiva e constante procura que se está a levar a cabo permite recuperar escritos inéditos, como os poemas dedicados a Isaac Díaz Pardo, a Manuel Antonio ou a Luis Seoane. É necesario destacar este último, titulado «Soneto para Luís Seoane». Composto en 1963, relata a ledicia que sentiu Urbano ante o retorno do seu amigo da Arxentina, onde estivera exiliado. Os primeiros versos desta composición falan por si sós:
Se a ledicia da ausencia é o retorno,
ti es, Luís amigo, unha grileira
gaita baril na nova primaveira
que gardas no teu fol, esgrevio e morno. […]
Ti fuches e volviches polos mares
-en verso e vida de Isaías forte-
mais sempre as altas ondas da Galiza
tallaron os teus nidios tallamares;
venciches a saudade, a dor, a morte,
e a Galiza por ti seu pano iza!
Foi o pintor sadense Isaac Díaz Pardo o que primeiramente recoñeceu a súa traxectoria vital chea de altibaixos. Conta este que Urbano, avergoñado por ter que someterse ao réxime, miraba cunha expresión apesarada e chea de remordemento aos compañeiros que retornaban do exilio. Porén, resaltou a transcendencia do pintor, a calidade innegábel dos seus escritos e as aptitudes plásticas que lle permitiron conformar unha obra na que se plasman as dificultades que pasou e que, ao igual que as súas pinturas, quedaron somerxidas e esquecidas. Destacou Isaac unha das súas obras: «Pegamento da primavera da morte», que exemplifica á perfección a índole da súa pintura.
Personalidades como Fernández del Riego caracterizaron a Urbano coma un «Bohemio, humorista, amante, era tamén un afervoado adicto á vocación literaria». Os seus logrados cadros mariñeiros deixan entrever as dúas finalidades que concibiu: por unha banda, a expresión da pintura foi o seu modo de evasión. Resgardándose nos mitos célticos, viviu sempre no lindeiro entre a realidade e a imaxinación; entre o mundo submarino cheo de medusas, baixamares, rompentes… e o propio mundo que el foi imaxinando a través dunha peculiar visión do leito mariño. Posuía Urbano un poder evocativo incríbel. Mergullábase no seu interior e de aí afloraba a fervente necesidade de plasmar nas táboas todo canto circulase pola súa cabeza.
Tamén resaltou Xosé Luis Méndez Ferrín a infravaloración da obra de Urbano Lugrís, así coma a do seu fillo, Urbano Lugrís Vadillo. Sendo un destacado expoñente do surrealismo, xunto a personaxes coma Dalí, Magritte, Tanguy… a súa obra non se chegou a exhibir na aclamada exposición titulada «Surrealistas» levada a cabo na Tate Gallery de Londres. Méndez Ferrín resalta que Urbano foi lírico, narrativo, detallista e estivo incipientemente inmiscido no universo dos espazos oníricos. Expuxo que a súa obra está «á espera dunha revisión profunda», e que no preciso momento no que se comece a rescatar a súa obra plástica, no momento no que se revalorice e expoña a súa achega, será cando floreza un novo pétalo na pintura galega. Urbano Lugrís cultivou un surrealismo ancorado á terra real, á súa Galiza. Basta dicir que el mesmo se diferenciaba de Dalí alegando o seguinte: «Soy un pintor puramente imaginativo, pero a través de una realidad concreta».
Pese a que a meirande parte das súas obras plásticas nunca recibiron a aceptación que merecían ao quedaren estas expostas nas paredes de bares perdidos, nalgúns casos foron exhibidas en pequenas exposicións, como a celebrada en 1960 na Asociación de Artistas da Coruña. Expuxo óleos e debuxos de estética entre metafísica e surrealista. A meirande parte das obras son visións fabuladas nas que a memoria e o imaxinario coexisten en espazos de soidade imperante e silencio sepulcral. Dúas pinturas destacadas son «A virxe do Cristal» e «Fondo mariño con peixe».
Algunhas das súas pinturas máis destacadas, realizadas en óleo sobre táboa, encadran topónimos moi próximos, como o porto da Coruña, a Torre de Hércules, o castelo de Santa Cruz ou o porto de Vigo. Estes cadros, sempre protagonizados polo seu adorado mar, empregan unha técnica surrealista moi destacábel, ao tempo que establecen como foco principal do conxunto o carácter das augas, que nalgunhas ocasións son serenas e noutras alborotadas, coma se quixesen afundir os barcos que as cruzan e arrastralos ao seu prezado fondo mariño.
Outras pinturas decoran, por exemplo, o antigo restaurante Fornos, na Coruña, hoxe chamado Brasa y Vino. Destaca neste lugar o mural que ornamenta a súa bóveda. Esta é cruzada primeiro por un arco no que Urbano Lugrís indica a data de fundación do local. Na parte principal do conxunto, amósase unha panorámica da Coruña, que contén o castelo de San Antón, a cidade vella e a Torre de Hércules.
Como xa foi citado, outra constante na traxectoria artística de Urbano Lugrís foi a poesía. Toda a súa obra poética recóllese unicamente en dous libros: El tesoro de Punta Herminia y otros textos sumergidos e Balada de los mares del norte. A súa poesía en castelán é, basicamente, neobarroca. Isto obsérvase á perfección en poemas como «Nacimiento de Venus en la isla de Ons». Tamén destacan as poesías que escribiu para Atlántida. En recoñecemento á relevancia do pintor Laxeiro na renovación da arte galega do século XX, Urbano Lugrís dedicoulle un poema, titulado «A Laxeiro, pintor»:
Tú; pescador de luz, ladrón de vida,
dame, dime la gracia desusada
con que robas al aire la callada
armonía viviente estremecida.
Di, ¿con qué amante nasa desmedida
cazas tus peces de oro? ¿Con qué alada
red, de tiernos torzales, la ensenada
del aire así encadenas? ¿Qué perdida
magia renaces hoy entre tus manos
capaces de aprehender lo inaprehensible?
Pues haces gracia quieta lo huidizo,
materia viva lo fugaz humano;
lo recóndito forma transferible.
(De Villena conoces el hechizo)
Tras facer unha revisión dunha parte da súa obra, inserirase a continuación, a modo de conclusión, un anaco dun dos diversos relatos escritos por Urbano Lugrís. Titulado «Homenaje a Julio Verne», iníciase cunha dedicatoria que di o seguinte: «A Verne, que me inventó alas allá por mis verdes quince años, y continúa inventándomelas». Foi publicado en Atlántida, en marzo de 1955. Jules Verne foi para Urbano Lugrís unha grande inspiración. Os libros de Verne, relatos cheos de misterios do fondo do mar, de lendas de cidades somerxidas, de viaxes submarinas indescritíbeis… fomentaron que Urbano Lugrís desenvolvese a súa mente divagadora e evasiva, e que encamiñase o seu pensamento cara ás descoñecidas augas, ateigadas de misterios e abismais criaturas. O relato di o seguinte:
Este niño se asoma a los altos miradores de la tarde, y contempla los lentos -rosas, morados, amarillos- mongolfieres de las nubes, con sus limpias pupilas de grumete enamorado y lanzal. Inventa catalejos para las bolinas cenitales, astrolabios feéricos con los que toma la altura a los alcotanes del sueño, a los vencejos raudos de la tarde que voltijean entre chimeneas, pararrayos, mansardas y belvederes, portando en sus picos los raros portulanos de la aventura, las cartas apasionadas de un vagabundo amor.
Arbola en el humo de las chimeneas los Great Eastern 144 futuros, los grandes paquetes como ciudades flotantes; como islas errabundas desgajadas de la ribera negra del Clyde.
¡Allá van, por el engalernado mar reverso del crepúsculo, hacia los puertos mágicos del Norte, del Oeste, del Este, del Sur! […]
Los muelles del Sena -árboles verdes, cielo gris piedra aséptica casi, libros, libros, libros, estampas, estampas, estampas, pescadores de caña, etc., etc., dic.- en este domingo interminable y azul, se ejercitan súbitamente de floras inauditas, y hasta el Pont Vieux se reviste de las lianas espesas, crucigramáticas, que prestigian los grabados contra lúcidos, un poco teatrales, de las viejas y amadas ediciones de Arago, Maury, Maine Reyd, Bernardino de Saint Pierre, el Capitán Marryat, Fenimore Cooper, De Foe y demás gente de hermoso vivir y contar. […]
Pero también por estos altos tejados -con gatos reflexivos, con los burgueses y plácidos gatos del 800 francés- se puede ir a La Luna, se puede ascensorar el alma hasta el granujiento mundo selenita, del que todos los poetas son un poco terratenientes, y latifundistas las peripatéticas doncellas transidas del mal de Amor.
La Luna, hojuela de miel, «filloa» de Dios.
La Luna, crótalo de plata.
La Luna, panderito de harina candeal para el «rorro» de la casa. […]
Este niño cabezón y grave, este macrocefálico soñador irredento; es como un barco en botella. Digo yo.(Un barco embotellado es tan patético, o más, que un pájaro en su jaula prisionero).
«¡Tierra, mar, cielo!» grita este barco embotellado -este niño- desde su empigorotada mansarda de París, y, como una mosca cautiva en un vaso invertido, zumba su vuelo alicorto y desmedido, anhela un infinito horizonte para su vuelo, una rota esfera armilar para su contenido y loco vuelo…
Volar, volar.
Escudriñar la tierra, adentrarse en su último cogollo, en su más recóndito corazón. Cruzar el cielo.
Adentrarse, buzo enamorado, en los abisales paraísos perdidos del mar.
Remontar las montañas, perderse en los desiertos, vivaquear entre árboles inmensos en la noche con grandes lunas y elefantes.
Arponear ballenas, cabalgar avestruces, asesinar tigres y leones.
Volar, volar.
Volar, navegar. Tal como ahora, a la rosada y confidencial luz de un quinqué de petróleo, a donde acuden y mueren las falenas en este atardecer del viejo París.
Urbano Lugrís González foi pintor, ensaísta, poeta e narrador, así como un grande artífice do mundo onírico. Podería terse considerado un dos expoñentes principais do surrealismo español, podería ter sido un dos poetas innovadores do século XX máis recoñecidos, podería ter obtido moito éxito cos seus relatos, coas súas dedicatorias, cos seus murais, coas súas publicacións… Podería actualmente ser nomeado xunto a personalidades tales como Dalí, Seoane ou Lorca. Non obstante, o certo é que Urbano Lugrís é un deses autores que permanecen somerxidos na lembranza, cuxa obra está feita para ser descuberta por un reducido número de persoas. Ao realizar investigacións exhaustivas acerca da súa vida e obra, ao indagar e pescudar nas súas orixes, conséguese sacar a relucir unha parte da cultura galega que se atopaba relegada, esquecida, sepultada. Acádase así unha nova percepción das nosas raíces literarias: a existencia de milleiros de artistas que loitan por ser evocados, que loitan por imporse nun mundo que os somerxe baixo as culminantes e crueis augas do mar.
