Xosé Anxo Seoane Cao
Xa dende que entrou na escola de don Matías, Manuel quedou estigmatizado como un rapaz, digamos que…, diferente. Resultáballe imposíbel seguir as normas, polo que practicamente todos os días estaba castigado sen recreo e as máis das veces levaba a maiores unhas vareadas nas cachas. Esa circunstancia non remediou o seu mal comportamento, senón que aínda o empeorou.
Era ben parecido, alto, de porte ben proporcionado e sobre todo cuns ollos que amosaban viveza e intelixencia. Ademais era un milmañas, a todo lle atopaba solución. Construtor das carrilanas máis rápidas de toda a bisbarra, constituíase no grande heroe para os máis pequenos, aos que non dubidaba en aprenderlles todas as súas habelencias para conducir eses auténticos Fórmula 1 sen propulsión.
O seu pai tiña unha pequena tenda das de antes, nas que ao mesmo tempo que os homes tomaban unhas cuncas de viño do Ribeiro ou de Barrantes, as mulleres mercaban alimentos básicos de primeira necesidade. Eran os tempos difíciles das cartillas de racionamento e do contrabando. Isto posibilitou que a pesar da necesidade que había, fame nunca pasara.
Acabada a escola primaria, deixou os estudos e déronlle varias ocupacións na tenda familiar. Empezou sendo o mozo dos recados, despois pasou a axudar na barra ao pai e á nai na tenda, pero escapaba de todas elas en canto podía e botábase ás rúas da vila.
No tempo que estaba fóra da casa convertíase no terror dos serenos e das señoritas que atopaba no seu camiño. Picaba nas aldrabas das casas importantes e saía a lume de carozo. Roubaba froita nas hortas e nos postos do mercado. Ocorríanselle todas as falcatruadas que un poida imaxinar. Pero aínda así, malo non era, xamais se viu metido nunha pelexa e nunca amosou actitudes agresivas. Como el recoñecía xa de maior, simplemente gozaba gastándolles bromas aos demais, tampouco era para tanto.
As argalladas de Manuel ían a máis e cada vez eran máis pesadas. Para regalía dos máis humildes, os destinatarios das súas burlas máis crueis eran sempre persoas de «boa posición», nunca as do seu igual. Pero isto constitúa un serio problema para os seus pais xa que, primeiro as queixas e máis adiante, ante a persistencia, algunha que outra denuncia, causáballes grandes contratempos.
E así foi que se converteu nun inadaptado social; incapaz de aceptar as normas e os convencionalismos sociais, traspasaba os límites con demasiada frecuencia. O pai sempre lle repetía o mesmo:
–Estás louco, ou que? En que demos pensas para facer esas cousas?
El non lle contestaba e pasado un tempo volvía ás andadas.
A situación chegou a ser tan preocupante que consultaron o médico de cabeceira da familia.
–É un caso claro de perturbación mental. —ase-verou o doutor—. Hai unha institución en Santiago que ten especialistas e onde con medicación poden tranquilizalo.
–Que me está dicindo? Que o meu fillo é un tolo? Que teño que internalo nun manicomio? —con-testoulle alporizado o pai.
–Non se poña así. Eu non dixen tal cousa. Non se trata dun manicomio, é un centro de saúde mental onde poden tratar o seu fillo —corrixiu o médico.
Saíron da consulta rosmando polo baixo e abalando a cabeza dun lado para outro.
Pasou o tempo e o pai, canso dos impulsos inapropiados do fillo, consultou de novo co médico. Este convenceuno e conseguiulle unha cita co doutor Meira, director naquel tempo do único hospital para enfermos mentais que había en Galicia.
A idea de ir a Santiago resultoulle atractiva a Manuel, nunca saíra da súa vila e xa era tempo de visitar a catedral, pensaba.
A pesar de ter xa algo máis de vinte anos era a primeira vez que collía o tren. Corría o mes de setembro de 1945, polo que ás oito da mañá a luzada do día presaxiaba unha viaxe alucinante. Podería ir gozando da paisaxe, primeiro ata A Coruña e máis tarde ata Santiago de Compostela. Viaxaba co seu pai para visitar a un médico especialista de gran sona que tiña consulta nun hospital da cidade compostelá. O pai prometéralle que se quedaba tempo antes de coller o tren de volta visitarían a famosa catedral onde se atopaban os restos do apóstolo Santiago.
Nada máis chegar, Antonio fixouse no rótulo que nomeaba o que semellaba ser un convento, «Sanatorio Psiquiátrico de Conxo». Tranquilizouno o feito de que aparecese a palabra sanatorio e non entendeu moi ben a que viña iso de psiquiátrico.
Entraron e preguntaron polo doutor Meira. Agardaron uns quince minutos antes de pasar á consulta. Recibiunos moi amigabelmente. Era un home duns corenta anos ben entrados, corpulento e de cabelos roxos. Usaba lentes e non tiña barba. Indicoulles as cadeiras nas que podían sentar e preguntoulles que tal lles fora a viaxe. Manuel faloulle do moito que o impresionara a locomotora que botaba ao ar un penacho de fume branco. Asomárase por unha das ventás do seu vagón e o cheiro a carbón atrapárao, así como a harmonía do zunido das rodas de ferro que devoraban os raís asentados nas travesas sobre o leito de pedras.
Mentres o doutor lle falaba agora ao seu pai, el observaba polo miúdo todo o que había na estancia. Despois dun anaco o doutor díxolle que sería moi conveniente que quedase «hospedado» no centro durante unha semana para facerlle unha revisión médica a fondo. El non puxo obxeccións. Esa foi a primeira vez que estivo ingresado no hospital psiquiátrico.
O persoal do centro tratouno con respecto e incluso con cariño. Aínda que o seu cuarto era moi simple, cunha cama ancorada ao chan e un sinxela mesa de noite, sentíase cómodo paseando polos xardíns do antigo convento. A comida non era saborosa, pero estaba tranquilo e non pasaba fame. Fixéronlle varias probas e dende o terceiro día comezou a tomar unhas pílulas azuis despois de cada comida. Cando volveu para a casa déronlle un tarro enteiro para que seguise o tratamento diario. Dende ese momento durmía mellor que nunca, o que lle permitía gozar máis polo día.
Cando levaba unha semana na casa descubriu o que a partir de agora sería a súa paixón: a música. O seu instrumento era unha vasoira. Varría, daba golpes con diferente intensidade e duración e acompañaba eses sons con outros que facía coa boca. Era quen de reproducir con moita fidelidade a banda sonora das películas de éxito do momento e das cancións de sempre.
Comezou cos concertos para os clientes da tenda dos pais. Ao principio tomábano de broma, pero pouco a pouco foi gañando sona e xa comezaban a reclamalo por toda a vila. O alcalde incluso lle prometeu contratalo para as festas patronais. Cando as adegas do viño do país iniciaron a tempada pendurando na entrada ramallos de loureiro xa tiña a súa axenda de actuacións completa. Os grupos de amigos levaban empanadas, tortillas, queixo, marmelo… e consumían o viño da adega a esgalla. Contábanse chistes, cantábase e, como artista convidado, «o tolo da vasoira». Fora el mesmo quen buscara o seu nome artístico.
Cando acababa o tempo do viño do país víñase un pouco abaixo e empezaba a argallar outros cometidos menos aceptados pola sociedade. Unha vez, aproveitouse do descoido dun garda civil na cantina da estación do tren e rouboulle o tricorne. Cachárono enseguida xa que non se lle ocorreu mellor cousa que andar de paseo pola vila adiante con el posto. E eses non eran tempos para meterse coa benemérita. Acordaron que o mellor sería internalo de novo no manicomio. E así foi como volveu a Santiago por segunda vez.
Afonso naceu na mesma vila, o mesmo día, mes e ano que Manuel, pero a súa era unha familia de avoengo. O seu pai, avogado de profesión, fora alcalde ao pouco de rematar a guerra, polo que estaba moi vencellado ao franquismo. Coas influencias e as amizades medrou tanto que xa só se relacionaba coas elites da cidade e catro amigos da vila adeptos ao réxime ben situados no status social.
Afonso semellábase no físico ao seu pai, máis ben gordecho e baixiño, serio, responsábel, guiado, bo estudante… Visto así, todo o contrario que o seu amigo de xogos, Manuel, o fillo dos tendeiros de Casa Ponte. Malia que o seu pai llo tiña prohibido, xuntábase con Manuel sempre que podía e convertíase nunha cabra louca coma el.
Pero cando o seu pai soubo das falcatruadas do compañeiro de xogueta do seu fillo, iso acabouse axiña. Así foi que mandaron a Afonso a estudar á cidade, onde o pai tiña o bufete e gastaba a maior parte do seu tempo. Xa no segundo curso toda a familia se mudou á capital. Soamente volvían á vila durante as festas do verán. Aproveitaban para abrir a casa e visitar os catro amigos que conservaban: o alcalde, o médico, o crego e o xefe local da Falanxe. Dese xeito a relación entre ambos os dous rapaces foi arrefriando.
Despois de cursar o bacharelato, Afonso foi estudar enxeñería a Madrid, mentres que Manuel quedou na casa sen ocupación. Aí comezou a súa separación definitiva pois a partir dese momento a familia deixou de ir á vila, incluso no verán polas festas, e os mozos xa nunca máis se xuntaron.
Afonso rematou os seus estudos con máis ou menos brillantez e volveu co seu título á cidade. Pouco tempo despois, dada a influencia neste caso do seu avó (xogara un papel decisivo no progreso do porto), foi nomeado enxeñeiro director de Vías e Obras da Deputación Provincial.
A súa foi unha carreira meteórica, presidente da Cámara da Propiedade, concelleiro, Procurador en Cortes, presidente do Casino da cidade… Chegou ao cume cando foi encargado de realizar unhas obras de reforma na residencia de verán do ditador. E así foi que chegou a ser alcalde da cidade.
Fisicamente pouco cambiara, soamente o bigote e uns cantos quilos máis debido ao seu colosal apetito. No concello facía e desfacía ao seu antollo e ninguén ousaba contradicilo debido ao gran poder que tiña, poder que se sustentaba na súa magnífica relación co ditador e sobre todo coa súa dona.
Simpático e falangueiro, era sempre o centro de atención. Coqueteaba con todas as señoritas que coñecía pero non tiña ningunha intención de se comprometer. Os seus achegados, nomeadamente os seus pais, insistíanlle na necesidade de que buscase unha muller de boa familia e formalizase, o seu status así o requiría. Pero el non quería renunciar á boa vida libertina que levaba. Non lle rendía contas a ninguén e neste caso tampouco estaba disposto a facelo, e os anos ían pasando.
A cidade estaba a quedarlle pequena. Cada vez gastaba máis tempo en satisfacer os seus vicios e ao final iso íalle pasar factura. O seu último capricho consistiu en facer unha viaxe institucional a Río de Xaneiro. Argumentaba que no pasado ambas as dúas cidades tiveran moita relación comercial e xa era hora de recuperala, constituiría unha grande oportunidade económica para a bisbarra, como el dicía publicamente: «A cidade está preparada para despegar, para abrirse ao mundo».
Unha das súas últimas adquisicións pouco antes da viaxe transoceánica, un antollo que tiña dende neno, foi un enorme cabriolé Mercedes-Benz.
Logo dun par de meses de estadía no centro residencial de saúde mental de longa estancia de Conxo, onde trataron a Manuel, unha vez máis, con cariño, respecto e incluso proximidade empática, este volveu á súa vila natal, onde foi recibido con grande algarabía polos veciños do barrio. Estaban seguros de que con el chegaría de novo a diversión. Sabían que estando cualificado como «tolo» tiña certas licenzas para facer e dicir as verdades, medio en broma, medio en serio, que eles non podían. Non estaban tan ledos os prebostes, xa que eran eles precisamente os obxectivos das súas chanzas.
Pero esta vez amosábase máis calmo que de costume. Logo de almorzar daba longos paseos polo parque da estación e despois do xantar botaba unha cumprida soneca. Xa cara á noite saía de novo, pero desta volta polas calellas, onde era reclamado para contar as súas últimas aventuras e improvisar melodías coa vasoira.
Soubo por un compañeiro de paseo que o seu amigo da infancia, Afonso, o fillo do avogado, era agora unha persoa moi importante, tan importante que era o alcalde da cidade, e que como tal, e tamén porque lle caera en graza ao xeneralísimo, facía e desfacía ao seu antollo. Contoulle que o vira na cidade pasar unha vez nun cochazo sen capota, saudando a todo o mundo, perfectamente uniformado cunha chaqueta da mariña, branca, para que así destacasen aínda máis a chea de medallas que penduraban no peito.
–Gordo coma un bocoi e fumando tremendo puro habano, chulo coma sempre. –díxolle o compañeiro acompañando a descrición con acenos rimbombantes.
Dende ese momento a Manuel metéuselle unha idea na chola: facerse co coche dese garelo foncho.
Como o conseguiu é todo un misterio aínda sen desvelar. Pero o certo é que se fixo co cabriolé e marchou con el moi lonxe da cidade. Seguramente pasou inadvertido, xa que tivo a precaución de levar unha especie de uniforme de condutor, con chapeu e todo. Dese xeito todos deberon pensar que se trataba do chofer do alcalde, ou dun empregado municipal que facía as súas veces, xa que non había en toda a volta coche coma aquel.
Na casa de Manuel non lles estrañou demasiado a súa ausencia, estaban acostumados, incluso en moitas ocasións era el mesmo o que se internaba unha tempada na residencia de Conxo.
–Que demos!, os ricos fan o mesmo, pero nos balnearios, dando a entender que necesitan descansar e calmar o espírito coas augas milagreiras —argumen-taba para si Manuel—.
A cousa é que durante un tempo Manuel estivo vivindo nunha modesta pensión da cidade de Ourense. Dedicábase a exercer de taxista polas pequenas vilas e aldeas máis remotas da provincia. Tiña grande éxito; ademais do cabriolé, que cubría coa capota nos días malos, os seus prezos eran os xustos e gastaba uniforme con chapeu; non tiña rival. Cando xuntaba os cartos suficientes para pasar o día volvía á cidade. Aparcaba nas aforas para non chamar a atención e convertíase nun cidadán anónimo.
Era unha vida regalada. O que peor levaba era non poder actuar en público coa súa vasoira, chamaría demasiado a atención e acabaríaselle o choio. Pero un día, cando pola mañá ía coller o coche no aparcadoiro habitual, atopouse con dúas parellas motorizadas da garda civil. Malia actuar con total naturalidade, carecía de documentación e o coche estaba en busca e captura, polo que puxeron fin á súa etapa de taxista.
Sen máis demora marcharon en comitiva para a cidade de procedencia. Dous motoristas diante, abrindo camiño, Manuel co seu mellor traxe e co chapeu conducindo o cabriolé e outros dous motoristas pechando a singular procesión. Non pararon nin unha soa vez en todo o camiño de volta. Cando entraron na cidade causaron unha grande expectación. Os viandantes paraban e saudaban xubilosamente quitando o sombreiro, os comerciantes e tendeiros ao escoitaren tanto bulicio saían dos seus negocios e sumábanse á recepción, os nenos perseguían o coche e berraban, algúns, pensando que era o mesmísimo xefe do estado, cadrábanse militarmente e erguían o seu brazo dereito coa man aberta. A todos eles saudaba con graza e co seu mellor sorriso. Manuel conducía cada vez a menos velocidade, era o seu momento de gloria.
Cando chegou á praza do concello estábano a agardar outros policías que o conduciron directamente ao cárcere. Unha vez identificado foi trasladado ao psiquiátrico de Conxo, onde estaban os tolos, os marxinados, os dementes, os enfermos mentais…, os santos inocentes.
Pouco se soubo de Manuel despois deste seu último ingreso, que se prolongou durante varios anos. Algúns din que morreu de tristura no manicomio por non poder tocar a vasoira, outros que marchou para Portugal e que seguiu coas súas falcatruadas. Os donos da pensión onde se hospedara en Ourense non daban creto ás noticias que saíran en La Región, alegando que era un señor moi educado e limpo. Os seus coñecidos sostiñan que se pechou na casa familiar e que soamente saía de incógnito polas noites. Os pais nunca nada dixeron.
O que si se sabe con certeza é que Afonso non se encontraba na cidade cando por fin apresaran a quen lle roubara o coche. Estaba de viaxe institucional en Río, lugar onde faleceu en estrañas circunstancias que nunca foron aclaradas e que a tantas cubilladas deron pé.
