Mercedes Leobalde
Nos últimos meses asistimos no ámbito musical a unha serie de sucesos inusuais, ou cando menos curiosos, ben dignos de seren mencionados nunha revista atenta á actualidade como a que tes entre as mans.
Referímonos, por exemplo, a un aumento tan inusitado na venda de pandeiretas que chegou a provocar listas de espera, ante o abraio de artesáns e fabricantes de tales instrumentos.
Referímonos a que persoas das máis diversas procedencias que de galego sabían como moito morriña, vieira e botafumeiro ampliasen o seu repertorio con fermosuras como terra, aturuxar, foliada, serán, xeito, berrar…
Referímonos a que no descanso do Dépor soe por megafonía un tema folk en galego e máis de 10.000 gorxas se poñan a cantalo coa bravura dun himno.
Referímonos a que no pasado Entroido o disfrace máis exitoso fose o de Tanxugueiras, en moitos casos con bailadores incluídos. Nunca tantos torsos musculados de gomaescuma se venderon nos bazares chineses!
E así poderiamos continuar durante páxinas, relatando fenómenos estraños. Entón xorde a pregunta. Por que? Que rara conxunción astral propiciou tales prodixios? Ignorámolo. O que si é certo é que nalgunhas ocasións un feito aparentemente trivial acaba sendo o detonante de algo grande e impredicible.
Neste caso, ese detonante foi a selección das Tanxugueiras para participar no Benidorm Fest (BF en adiante, con permiso de Buenafuente), do que sairía a representación de RTVE no Festival de Eurovisión 2022 e que propulsou a banda á fama internacional. No BF, Tanxugueiras clasificáronse para a final e, se ben non gañaron, o certo é que recibiron o apoio absolutamente maioritario do público a través do televoto (non nos imos deter aquí nese «xurado de expertos» que levou á vitoria de Chanel, porque iso daría para outro artigo, de certo tan extenso como controvertido).
Quen veñen sendo as Tanxugueiras?
Aida Tarrío, Olaia Maneiro e Sabela Maneiro, así se chaman. Por se alguén viviu nunha cova no último ano, diremos que conforman un trío de música folk que revolucionou nun tempo récord o panorama musical galego. O proceso é merecente dunha análise ben máis sisuda da que daremos abordado neste artigo, pero farase o que se poida.
Cando interpretan os seus temas, que van da fonda raizame popular a un eclecticismo inspirado nos ritmos tradicionais (en todo caso actualizados, depurados e refrescados para os adaptar aos tempos que vivimos), as súas potentes e afinadas voces elévanse, convertidas por veces nunha soa, sobre ferreñas e sintetizadores, dando como resultado unha mestura de tradición e modernidade que engaiola. As letras de base folclórica penéiranse ben ata as deixar libres do omnipresente machismo de outrora (que quen nolo dera superado!) e de todo tipo de expresións discriminatorias, dotándoas asemade de alegría, de reivindicación do noso e dun espírito de liberdade que convida ao riso e ao baile. No puramente musical combínanse os ritmos tradicionais con outros máis contemporáneos e electrónicos, polo que a instrumentación fusiona as pandeiretas e outros instrumentos tradicionais con samplers ou sintetizadores, ou mesmo co autotune.
As Tanxugueiras eran de sobra coñecidas en Galicia antes do BF. Déronse a coñecer nun vídeo viral do 2017 no que interpretaban un cantar de panaderas. No 2018 publicaran o seu primeiro traballo de estudio, Tanxugueiras, que incluía once temas tradicionais deliciosamente versionados, e no ano seguinte o segundo, Contrapunto, con outros dez. A partir de aí foron lanzando unha serie de pezas propias e colaboracións con outros artistas («Midas», «Telo», «Coda», «Figa»…) nos que, sen renunciaren á base tradicional, introducen novos elementos sonoros. As propostas resultantes van acompañadas duns vídeos de calidade innegable e gran potencia visual que están a ser éxitos rotundos nas redes e en plataformas como Youtube. No 2021 lanzaron «Terra», coa que concorrerían ao BF, tema composto por Tanxugueiras, coa colaboración do seu produtor Iago Pico, sobre unha base de alalá, e no que vai deste 2022 viron a luz «Averno» (en colaboración con Rayden), «Pano Corado», un canto á inclusividade e á liberdade afectivo-sexual, e «Desidia». Por último, a final do pasado mes de maio a Deputación de Pontevedra editou un disco-libro titulado Acorda sobre a memoria histórica que inclúe o tema «Autocracia» das artistas.
En paralelo á edición discográfica e aos rotundos éxitos dos seus vídeos fóronse sucedendo concertos e actuacións dentro e fóra de Galicia. Para ponderar o alcance do éxito de Tanxugueiras abonde dicir que as entradas para os seus concertos en Galicia adoitan esgotarse na primeira hora, ou que o vídeo de «Terra» con subtítulos en inglés (que é apenas un fondo negro ao que se superpón en dourado o contorno dunha simbólica pandeireta con raíces) supera con moito os seis millóns de visualizacións en Youtube, mentres que a actuación de Tanxugueiras na final do BF vai polas 6.537.730.
Como pandeireteiras que son, Tanxugueiras posúen a ledicia da foliada, amais dun carácter arrichado e afouto. Son vitalidade, simpatía, modernidade, compromiso e forza, calidades que se presentan adubadas cunha boa dose de feminismo e sororidade. E a retranca que non falte! Un exemplo témolo na letra de «Que non mo neguen»: Fago todo o que eu quero / e o que me sae de dentro. / Non preciso de ninguén, /que eu mesma xa me chego. (bis) / Son muller forte e libre, / non hai ninguén que mo negue, / e se alguén o intentara /que mala febre o leve. / Eu e máis vós, compañeiras, / eu e máis vós, camaradas, / eu e máis vós, compañeiras, / eu e máis vós / cantamos e arruamos, / facemos a foliada (bis) / (Son muller forte e libre etc.) / O cantar é das solteiras (4 veces) / Tamén che é das casadas / cando son foliadeiras (bis) / (Son muller forte e libre etc.) / Vivamos nós as mulleres, / berremos todas ben alto (bis) / Que viva a nosa fala / e que viva o noso canto! (bis) / (Son muller forte e libre etc.)
«Terra», muller e lingua(s)
«Terra», a proposta eurovisiva que as Tanxugueiras presentaron ao BF, engaiolou desde o primeiro minuto. En Galicia adorámola, pero máis abraiante resultou para os non galegos, a xulgar polos centos de vídeos de Youtube que recollen as primeiras reaccións de xente dos máis diversos lugares do planeta ao escoitala. Fomos testemuñas da emoción que o tema causou entre boa parte da comunidade internacional de eurofáns. Tras o abraio inicial pregúntanse como serán esas mulleres cun nome tan complicado de pronunciar (isto tamén daría para outro artigo), cantas serán realmente as compoñentes da banda ou como soarán as súas voces por separado, expoñen ideas de como se podería escenificar, das moitas posibilidades que ofrece a peza en canto a xogos de luces e outros efectos, da coreografía que podería acompañala… Pero sobre todo aprecian a orixinalidade da proposta, alén de enfatizar a emoción que transmite, a enorme potencia da música e das voces, a rotundidade do conxunto… Moitos coinciden no ton épico da peza e comentan as imaxes mentais que lles suxire. E a continuación, e isto é fundamental, éntralles o afán por saber máis desa lingua cuxa sonoridade están a escoitar por primeira vez e mais da terra onde esa lingua se fala e da que nacen eses ritmos, por escoitar outras cancións da banda que acaba de deixalos impresionados, por pescudar nos traballos doutros grupos galegos actuais… E isto supón unha difusión inmensa, non só para elas.
Chamou moito a atención a inclusión na letra de «Terra» de varias linguas peninsulares nunha frase do retrouso: ese Non hai fronteiras vaise repetindo ao longo do tema, primeiro en galego e a seguir en vasco, catalán, bable e castelán, e incluso, ao remate da canción, en lingua de signos, nunha vontade de visibilizar a variedade lingüística do Estado que agradou especialmente nas comunidades cunha lingua propia distinta do castelán.
Porén, aos partidarios da uniformización e ás súas miradas achicadas non lles chista a pluralidade, en ningún ámbito, así que desde que se fixo pública a participación de Tanxugueiras no BF comezou o terremoto. Por unha banda, abriuse para algúns un mar de expectativas sobre a presenza do galego en Eurovisión por vez primeira na historia e sobre o fito que suporía participar cun tema cantado nunha lingua distinta do castelán e con presenza, por riba, doutras linguas peninsulares. A perspectiva era tan atraente como inaudita (máxime nestes tempos en que os estados participantes entraron de cheo —ai, Portugal…— na triste roda de renunciar ás súas propias linguas en favor do inglés nun exercicio de suposto utilitarismo, coma se ese idioma outorgase un baño de calidade musical a propostas mediocres ou carentes de orixinalidade.
Nin que dicir ten que houbo posicionamentos encontrados a respecto desa posible participación de Tanxugueiras con «Terra» nun festival tan internacional e mediático como é Eurovisión. O españolismo de manoletina, tan apegado ao «una, grande y libre», manifestou sobradamente a súa repulsa. O sector poboacional máis urbanita e alleo á música de raíz aseguraba que unha canción folk non era axeitada para Eurovisión, onde cómpre mandar hip-hop, pop ou electrónica, e a poder ser en inglés. Por se fose pouco, certas voces do nacionalismo galego máis intransixente (as daqueles que habitan na pureza do mundo das ideas, sen xamais baixaren á terra luxar as mans) poñían tamén reparos nas redes a que unhas rapazas galegas practicantes acudisen a un festival en representación do «estado opresor» (canta miopía, señores, canta miopía!). En fin, de todo houbo. Polo visto, a innegable calidade da canción e da posta en escena era o de menos. Polo visto, e a pesar dos case cincuenta anos desde que finou o ditador, seguimos a aturar os seus discípulos defendendo as mesmas parvadas (santa paciencia!). Polo visto, en Galicia hai algúns moi amigos de poñer paus nas rodas das nosas mentes e voces máis talentosas e de non deixalas medrar se non aran por onde eles marcan. Polo visto, existe un afán absurdo por converter un festival de música ao que concorren artistas en representación das televisións públicas dos distintos países (das televisións, ollo, non dos Estados!) nunha sorte de loita tribal entre «nós» e «os outros» só comparable a un mundial de fútbol. Todo ese fervor patrio que acompaña o festival de Eurovisión é moito de máis para o noso gusto, empezando polos locutores de RTVE que comentan a gala nesa liña e fabulan sobre alianzas conspiratorias chegado o momento das votacións. Claro que tampouco debe haber cousa máis aburrida que comentar a distribución de votos dos distintos países, un e outro e outro e outro, non sendo retransmitir os pasos e procesións de Semana Santa.
Xa que logo existiron reaccións adversas por se tratar dunha canción en galego. Queixábanse algúns, sobre todo na meseta e cara ao sur, de que «non se lles entendía nada», a pesar de que axiña apareceron versións ao castelán e ao inglés da letra de «Terra» e vídeos cos subtítulos correspondentes. Mais como esa mesma xente ficou logo satisfeita coa elección dun tema cantado en spanglish no que non se entende nin media palabra máis alá do bum-bum e o zum-zum, atrevémonos a aventurar que o problema tiña máis que ver co centralismo lingüístico (e co autoodio no caso dos e das opinantes galegas que esgrimían tal argumento).
Con todo, o apoio a «Terra» en todo o estado foi brutal, sobre todo nas comunidades con dúas linguas, e a conexión de moitísimas persoas con Tanxugueiras só se pode cualificar como amor-paixón. Para constatalo non hai máis que ler os comentarios baixo cada vídeo na canle da banda en Youtube (que, por certo, pasa xa dos 103.000 subscritores) ou facer unha incursión no «Grupo de apoio ás Tanxugueiras» en Facebook, que supera hoxe os 81.000 membros. Como anécdota, mencionaremos que se postearon neste grupo vídeos do concerto de Tanxugueiras o día 10 de xuño nas festas do Carnaval de Cádiz 2022. A Plaza de San Antonio ateigada; no escenario, as tres mozas vestidas para a ocasión con coloridos disfraces das Supernenas, e un final de festa trepidante con «Terra»: móbiles gravando, clamor no momento do baile de Aida (a Supernena fucsia), apoteose de luces e centos de andaluces cantando en galego. É ou non é isto a definición dun auténtico fenómeno musical?
Volvendo a «Terra» e o BF, as Tanxugueiras partían como favoritas xunto con Rayden e Rigoberta Bandini, quen presentaba un tema de homenaxe ás nais titulado «Ay, mamá», que foi acollido como un himno feminista, acaparando ese espazo, mentres que «Terra» foi interpretada como unha chamada á unión entre os pobos ou algo nesa liña, apoiándose nese Non hai fronteiras que todo o mundo comprendía. Porén, aquí propoñemos unha lectura de «Terra» diferente, baixo unha nova luz: a violeta.
Trasladémonos ao escenario do BF. Na escuridade distínguense, por diante dunha proxección de montes e nubes, as siluetas de catro persoas: á dereita, tres figuras de pantalón e sombreiro coa cabeza abaixada, de xeito que non se lles ve a cara, nunha parte do escenario algo elevada; á esquerda, un home co torso espido e cos brazos alzados dispostos á percusión. Faise a luz e as tres mulleres quitan os chapeus de aba ancha —son sombreiros de faena— simbolizando o final dos labores do día e deixando ao descuberto os dourados que adornan o seu cabelo e parte dos rostros, a xogo cos sapos e demais xoiaría tradicional (sempre en ouro) que locen sobre as negras vestimentas, da cor do traxe de gala tradicional, todas elas de estilo contemporáneo pero diferentes. Uñas negras tamén, e ollos decorados cunhas magníficas liñas negras en filigrana. E mentres descenden cantan Esta noite hai foliada, esta noite hai serán. Agárdoche no terreiro, compañeiriña leal, e repíteno, nunha chamada insistente á compañeira para que acuda ao baile. Fálanlle a unha boa amiga, quizais cómplice, cunha relación que se ve acentuada co matiz afectivo do noso diminutivo e co adxectivo leal, tamén significativo.
Houbo quen pensou, co amor romántico home-muller na cabeza, que se trataba dun home citando a súa moza no baile, pero non, porque a letra continúa Para cantar veño eu coa pandeireta na man, e as pandeireteiras son mulleres. E neste contexto de compañeirismo entre mulleres que se convidan á festa da vida, Aturuxa canda min, que nos escoiten berrar, que nos escoiten berrar (bis) coa pandeireta na man poida que non sexa literal, senón un «únete a min, berremos xuntas, que nos escoiten» nun sentido moito máis amplo.
Saen á escena os bailadores —saias negras, torsos e costas brillando en dourado, movementos amplos, soltos—, que se van cruzando sobre o escenario. Cando elas ocupan a parte central soa un recoñecemento das antepasadas (Canta ti, cantarei eu, co xeito das nosas nais), unha celebración da vida (Festexaremos a vida da xente que está a bailar, da xente que está a bailar, repiten, excluíndo do festexo a aqueloutros que eluden o movemento, que non saben gozar da alegría do baile), e, por último, unha posta en valor da arte das pandeireteiras (co xeito das nosas mans).
E para rematar, mentres Aida se sitúa entre os dous bailadores coa súa longuísima trenza e marca os pasos da danza, cantan: Aí veñen, aí veñen, veñen p’ra quedar/ esas bravas gorxas de fondo cantar,/ de fondo cantar, de fondo cantar,/ aí veñen, aí veñen, veñen p’ra quedar.
E quen son esas «bravas gorxas de fondo cantar»? Pois son elas mesmas, as que cantan e mais as súas compañeiras leais. Son, por tanto, as voces das mulleres que berran, voces bravas, non melosas nin doces. E sonvos ademais de fondo cantar, non de cantar lilainadas. Bravas gorxas que aí veñen, aí veñen —é xa, algo inminente, está a ocorrer—, e veñen para quedar.
Iso último, o de viren para quedar, repítese como una ducia de veces e constitúe o punto álxido da peza, e por riba é enfatizado polo intenso —e xa lendario— aturuxo de Olaia que provocou arreguizos en toda Galicia, e por unha elocuente linguaxe xestual por parte de Aida e Sabela, ollando de fronte á cámara e mesmo incitándoa para que se achegue. E isto, señora’ y señore’, isto si que é empoderamento. E o demais son trapalladas.
E en fin, disto é do que fala «Terra» se prescindimos do Ai-la-la-la-lá e do Non hai fronteiras en seis linguas: de mulleres que cantan xuntas e se acompañan, que aturuxan e berran coas súas bravas gorxas, e que veñen para quedar, para quedar, para quedar. Fala de protagonismo feminino e de sororidade. Trátase dun feminismo que non precisa de grandes símbolos para exhibirse, que non se mostra senón que se demostra. Demóstrase no alento das voces, na forza despregada no escenario, na complicidade entre as protagonistas, na súa actitude de constante autoafirmación. Tamén na vestimenta escollida, que supón unha evidente ruptura dos roles de xénero. Ou no simple xesto de levantar ao unísono tres pandeiretas.
Agora, se concordades con esta interpretación de «Terra», respondede vós mesmos: Non hai fronteiras para quen? Non hai fronteiras para que? Fálase na canción de fronteiras xeográficas ou doutro tipo de límites?
Na páxina web de Tanxugueiras lemos, en referencia a elas mesmas: Son o son dun pobo internacionalizado. Son a cultura tradicional na pista de baile. Son todos os mundos nun só. Porque para Tanxugueiras «non hai fronteiras».
Pechouse a porta a Eurovisión, abríronse un cento
O de Eurovisión non puido ser, pero a participación das Tanxugueiras no BF implicou para a banda fama, recoñecemento, concertos e máis concertos, algo que nos alegra infinito. Levaron o folk á sala máis pija da Coruña, a Pelícano, e encheron. A TVG celebrou o 17 de maio 2022 cunha «Tanxuverbena». Colaboraron en distintos temas con Muerdo, Rayden, DJ MIL, Rozalén e outros artistas. Son entrevistadas e convidadas a programas de televisión, sexa o Zapeando ou calquera magazine do cuore ou de actualidade, e percorren os platós rompendo tópicos sobre Galicia e os galegos coa simpatía e a naturalidade que as caracteriza, espallando outro trazo identitario galego, a retranca, e levando o acento galego con orgullo, como un sinal máis de identidade. E por todo isto e máis, amámolas.
O caso é que se produciu nun par de meses unha internacionalización de «Terra» e das Tanxugueiras (e, en consecuencia, da música galega) nunca vista anteriormente. Certo é que xa existiran Juan Pardo («Anduriña»), Xil Ríos («Xirarei»), Ana Kiro e os seus múltiples éxitos, Os Resentidos («Galicia caníbal» / «Fai un sol de carallo») e o rock bravú, pero o que non existía daquela era internet, nin as redes sociais e o seu poderosísimo efecto multiplicador.
Porén, a concorrencia de Tanxugueiras ao BF tamén trouxo consigo unha longa restra de beneficios colaterais que vai máis alá das propias protagonistas. Xa mencionamos o «efecto abano» dos vídeos de reaccións en Youtube, que, partindo dunha canción concreta, non só benefician, visibilizándoa, a carreira das súas creadoras, senón tamén a doutros artistas de aquí que pasan a ser máis coñecidos e apreciados. E beneficia, indirectamente, ao conxunto de Galicia como país, polo que supón de identificación do territorio e de recoñecemento e valoración dos seus (nosos) talentos.
Outro beneficio colateral, xa aludido: unha chea de xente ao longo e ancho do mundo soubo da existencia de Galicia, e soubo do galego, da súa tradición ancestral e da súa sonoridade (e aquí inclúo a moito español monolingüe que nunca tal oíra e que quizais modificase tras o BF a súa percepción).
En Benidorm e contra prognóstico, a elixida para acudir a Eurovisión foi Chanel. Mais o verdadeiramente abraiante disto foi a reacción de indignación colectiva tras a final, por considerar que os votos do xurado foran calculados para deixar matematicamente fóra do xogo as galegas por moito que recibisen o apoio popular, como finalmente sucedeu. As redes arderon durante semanas falando de tongo e o proceso de selección do BF non só foi tema de total actualidade en prensa, radio e televisión, senón que chegou ao Parlamento e pedíronselle explicacións ao ente público.
Como se explica, por favor, tal reacción social sen ter nada que ver co fútbol? Fíxose palpable que a actuación das Tanxugueiras no BF si nos representaba e que supuxo un subidón de autoestima colectivo difícil de calibrar. Sabido é que en Galicia en cuestións de autoestima andamos algo deficitarios, e Tanxugueiras ofreceron o que precisabamos. Representáronnos con afouteza aos ollos do mundo, converténdose ademais en referentes para moita xente moza que por vez primeira viu a música tradicional da súa terra como algo fermoso e atractivo do que nos sentir orgullosos. Referentes musicais galegas e en galego para a nosa mocidade, talentosas, alegres, espontáneas, sen complexos, feministas e coas ideas moi claras. Iso non ten prezo.
Resumindo, o éxito das Tanxugueiras propicia a recuperación para as novas xeracións dunha música descoñecida e inxustamente desprezada. Favorece a normalización dunha lingua minorizada e maltratada por quen debera promovela (e non nos referimos —só— á clase dirixente, que certamente ten delito, senón á xente galega que renega dela e decide agochala baixo sete chaves). E contribúe á erradicación da desigualdade e a discriminación nun panorama musical inzado de machismo nas letras (fálase sempre do omnipresente reggaeton, pero tampouco outros estilos —hip hop, rock, pop…— saen ben parados).
Tanxugueiras son músicas (compositoras, cantareiras, pandeireteiras), pero os seus temas conmoven e convencen de tal xeito que a súa influencia alcanza ámbitos que exceden o musical, talmente como esas raíces fortes que nacen da pandeireta de «Terra» buscando onde prender.
E o futuro?
Seguramente sexan as Tanxugueiras as primeiras sorprendidas polo vertixinoso do seu éxito e polo grande apoio social. E este apoio debéranos mover á reflexión, pois ao cabo é a xente a que enxalza un artista, a que acolle e adopta para si unha determinada canción, a que adora de súpeto un xénero musical antes descoñecido. Reparemos na importancia de que un pobo saiba valorar o que ten.
E a pregunta do millón: Será todo unha moda, algo episódico que acabe no esquecemento? Ou non podería, pola contra, ser o inicio de algo, dun movemento poderoso que pasase do musical ao identitario, que dalgún xeito removese a nosa conciencia como pobo?
Parece claro que se produciu un remuíño cultural que alguén debería aproveitar. Non insistiremos na importancia da promoción da nosa lingua e a nosa cultura por parte dos poderes públicos que terían a obriga legal de o facer. Non está na nosa man influír niso máis alá da nosa escolla de papeleta nas eleccións. O que si está na nosa man é apoiar a música galega, escoitala nas distintas plataformas, mercar cedés, asistir aos concertos, interesarnos polas novas bandas, coñecelas e darlles difusión, presionar para que se lles ofrezan espazos nas festas da nosa localidade, na radio e a televisión pública etc. Sería fermoso un panorama musical galego inzado de Tanxugueiras de todos os estilos musicais, unha riqueza inmensa para todos. Quizais non compartades esta visión, pero que queredes? Soñar é gratis.
1 Esta variedade lingüística, que supón unha riqueza cultural inmensa, é o habitual en todos os estados do mundo. En efecto, fronte á crenza xeneralizada —e tan errónea como simplista— na equivalencia «un Estado, un idioma», o raro, rarísimo, é atopar no planeta un estado no que se fale unha única lingua. De feito, fronte ao número de estados independentes recoñecidos oficialmente na actualidade, que non chega a 200 (194 para sermos exactos), o cómputo das linguas existentes supera con moito as 5000.
2 Tampouco a canción de Bandini estivo exenta de controversia, primeiro, pola súa letra, e segundo, pola presenza no escenario dun peito de tamaño descomunal nun soporte ao xeito da bóla do mundo. ¿Por qué dan tanto miedo nuestras tetas?, dicía a letra. Casado cualificouna despectivamente de «soflama feminista» e outras voces da súa mesma corda acompañárono na crítica.
3 Aproveitamos para mencionar os puntos de venda máis próximos para adquirir os discos de Tanxugueiras, así como doutros moitos dos nosos artistas: librerías Sisargas e Suevia, na Coruña.
