Emma Pedreira
1.
Hai unha manchea de fotos que nunca vin, case todas contactos, que son a impresión previa á foto, a proba como quen di. Vense paisaxes que xuntan mar e monte e mesmo unha vaca que, por algo que non saberei nunca, chamou a atención do fotógrafo. Son os lugares de Fontán, de Mondego, Veigue, Lorbé. Por alí pasaba o meu avó co seu coche Dauphine turquesa nas mellores épocas do seu oficio. Hai un par de anos decidín contar estas historias que quedaron a medias retratadas no meu recordo e nos seus traballos e, xuntando todo, falan dunha época, dunha familia normal pero peculiar e dun xeito diferente de facer as cousas que é o que a min me foi marcando como persoa e como escritora. A miña vida está nos libros, pero tamén a dos membros da miña familia, é inevitable contar o que tes máis cerca da pel dos días e así saíron os poemas d´O Fotógrafo, grazas ás fotos nas que descubrín como o oficio do avó viña de observar a través do obxectivo a Guerra Civil. Tamén están estas historias entretecidas con poemas e relatos, en anécdotas de cervexa e viño, en lembranzas que me levan atrás nunha viaxe que non fixen nun mapa que ás veces descoñezo. Por iso, esta necesidade de contar antes de que desaparezan os últimos fumes do incendio da memoria.
Ademais do seu estudo fotográfico en fronte do Teatro Rosalía na mítica rúa coruñesa dos fotógrafos, Rego de Auga, o avó adicábase a fotografar eventos nupciais, comuñóns, obras técnicas, aínda que o groso do seu oficio era visitar xente a domicilio para facer fotografías de carné.
Grazas a un acordo tácito entre os seis ou sete profesionais que poboaban de punta a punta a rúa que ía desde o Concello ata o Obelisco, os núcleos rurais dos arredores da Coruña quedaban cubertos polos fotógrafos que podían desprazarse co seu coche, as súas cámaras e focos para retratar casa por casa a quen o precisaba. Unha foto para o pasaporte, con saba branca pendurada na parede e a vista posta no obxectivo. Fotografía familiar na eira, que incluía ás veces o can familiar porque meu avó namoraba antes dos animais que das persoas. Moitas veces levaba no coche a Bolita, a nosa pequinesa, que quedaba a durmir a sesta no asento do copiloto ou uliscaba e mexaba as sebes da periferia. Tamén había fotografías que finxían estudo e poderío para enviar ao estranxeiro; de noivo para noiva, de noiva para noivo, de pais a fillos e ao revés, dependía de quen ficaba na casa e quería enviar cariños e unha imaxe imborrable. Aquí o proceso era máis complicado: movíanse mobles, pendurábanse colchas de fondo e mesmo un decorado de lona pintado á man que o avó levaba no maleteiro e que representaba vizosos escenarios bucólicos. Isto era absolutamente innecesario xa que saíndo ás hortas ou camiñando ata o fondal, andando un pouquiño por unha corredoira, o efecto era máis real e mesmo poderían atraparse o cheiro e o movemento das árbores e ata a temperatura do aire. Pero o que se estilaba era ese hieratismo, a quietude absoluta e a rixidez no sorriso, no cabelo esculpido, nas dobras da roupa, na ollada perdida.
Unha fotografía podía levar horas e por iso o avó viaxaba con axudanta. Nunhas ocasións a filla maior, a miña tía, e máis adiante a miña nai, encargada de axudar coa cacharrada toda de crear ambiente e de colocar, recolocar e despois axexar pola contorna, perdéndose por lapsos de tempo indeterminado para observar insectos, flores ou roubar froita. Dentro, o avó retrataba e cambiaba lámpadas de flash fundidas ata conseguir a perfección.
Quen pagaba por adiantado agardaba unha semana ao cabo da que o avó regresaba pitando como o panadeiro, parando de casa en casa trocando a cara multiplicada por seis ou por doce por billetes e moedas, que tampouco deixan de ser un retrato.
Mais é miña nai quen me conta as historias das monxas do Mosteirón, aquelas amables mulleres herdeiras dun pazo no que o avó entraba para retratalas e ela ía dereitiña á cociña papar pastas cun viño doce e frouxiño e enredar con Sor Concepción no estanque dos nenúfares onde encirraban as ras cun pau, ou bordear a piscina con forma de fol de gaita. De ril, dicía o avó, pero miña nai nunca se vira os riles e si moitas veces as gaitas de foliada e aquilo era así, tiña a ondulación ao xeito e ela non deixaba de pensar nas monxas nadando a crol en traxe de baño e coa cofia do hábito nunha estraña xunta na súa cabeza de dez anos.
Como retratas as monxas? De monxas ou de normais? Preguntáballe ao pai, e el que chitón, que no seu oficio tamén hai códigos de conduta, segredos e demais, como aquelas tres pesetas que lle aumenta Sor Anuncia se lle pinta unhas longas pestanas rizadas, a ela, que ten ollos de capón, asustados e sen perfebas, ou ese lunar peludo de sor Constanza, que xa se sabe que hai que reducir e depilar no negativo e deixala tal que Marilyn, cando parecía unha daquelas plantas de áloe que espigaban por todas partes nos recunchos de sombra verdes do pazo. Alí vivían, en réxime de internado, mozas que se preparaban para ser monxas e mestras e que tamén se retrataban para impresos legais ou noivos ilegais deses que tiñan que deixar en terra se elas querían ascender aos ceos.
Pode que tamén a miña teima coas monxas veña de aí, de tantas veces escoitar historias deformadas. Unha especie de grima e admiración xúntanse en min e aí saen nas miñas historias unha e outra vez. En gran parte esta teima alimentáronma na casa cos seus interrogantes e suspicacias.
Miña nai cóntame, a día de hoxe, as longas horas que ten agardado que todas as rapazas internas do Mosteirón se aquelaran para o retrato e cantas veces volveron facer a mesma viaxe, que ata a miña tía ensinou ximnasia ás internas e mesmo comezaron a tecer uns lazos cada vez maiores. Sabes, sor Concepción colleume un cariño que me agasallou cuns peúgos rosas que tecera ela mesma. Tamén tiña a teima de regalarme unha tableta de chocolate cada vez que ía, pero debía de gardala nun baúl coa súa roupa do mundo, porque eran incomibles, sabían a bólas de naftalina. E eu non podo máis que imaxinar, como facía miña nai, as monxas en bikini tomando o sol nas marxes da piscina con forma de fol e a sor C. papando chocolate ás agochadas, antes de rezar tres avemarías pola tentación e de medir como as súas carnes ían medrando por mor da gula a través das fotos sucesivas do meu avó.
2.
Outra parte do oficio do fotógrafo era perderse. Calcular un tempiño de lecer entre retrato e retrato e buscar o que hai de artístico no oficio. De aí que haxa fotos incomprensibles que translocen simple curiosidade ou outras que penduran nalgunha casa e que xa se perderon da nosa man (e do noso ollo) para sempre. Hai paisaxes que foron vendidas para ser postais e outras que remataron en tamaño grande penduradas dentro deses portais da cidade onde tamén hai espello, sofá e plantas, como se o portal fose unha mostra de cada interior, da súa riqueza e hospitalidade.
Algunhas desas fotos están ben custodiadas e, perdida a referencia inicial, son cuestionables; non sabemos do momento, nin do lugar, do obxecto de disparar sobre tal piñeiro ou vaca. Se xuntase cada anaco da paisaxe retratada tería unha aproximación ao mapa de Domingo Fontán.
E de Fontán ao Mosteirón o avó deixaba o pracer a un lado para retomar o traballo e regresaba ao pazo das monxas, aquel que tiña máis de castelo con torreón que de casa de recollemento, coa súa piscina, o seu estanque, a súa pista de tenis e o inmenso xardín que xa teimaba por ser parque botánico e que ía esluíndo cara ao salvaxe montesío cambiando o verde do céspede pola herba indómita e o chan estrado de pinocha crocante. Que saberían facer as irmás con tanto espazo case tendente á luxuria e á preguiza?
O avó de interiores cubertos de cadros de santas e virxes convivindo cos retratos de antigos señores do lugar, como nunha mestura de dous mundos nun kitsch incomprensible. Como cando a avoa dicía, mirando cos prismáticos a trandeira das monxas do meu colexio, que estaba na rúa de abaixo: se lles ves a roupa interior estendida a secar, verás que son mulleres normais, coas súas ansias de mundo. Algunhas están aí porque non teñen onde estar fóra e outras porque fóra son un perigo para si mesmas. E eu recollía os prismáticos e ollaba, e unha vez parecérame ver unha ínfima braga vermella ondeando como unha bandeira entre tanto metro de lycra beixe. As medias, nena, as medias; as monxas non levan medias embaixo do hábito e reciben nas pernas as correntes de aire, que as deleitan. E isto dicíao unha muller con auténtica paixón pola roupa interior, polas medias de cristal coidadas, pola perna sempre cuberta. E eu quedei a mercé daquelas suposicións e curiosidades.
Todas teñen un pacto, era outra das súas crenzas. Todas son vellas coma o mundo cando morren e cando o fan nin te decatas. E tiña estes e outros pensamentos en voz alta, como cando dicía que nos arredores do conventos, normalmente ao pé das maceiras, eran soterrados os bebés nonatos ou mortiños ao nacer das irmás, igual que nos lugares de moito señorengo as crianzas non nacidas, as placentas das chegadas, os pequeniños corpos daquelas que non prosperaron nin dentro nin fóra do ventre da nai eran soterradas arredor da casa, nese espazo exacto que hai entre o muro e a sombra do aleiro, onde quedarían tan perto da familia e do interior como sendo queridas, e se chovese estarían ao resgardo. Teimaba en dicirlle á miña nai que, en volvendo ao Mosteirón, se remexía na terra embaixo das hortensias pegadas ao muro, podería erguer os osiños delicados dalgún neno ou nena sen bautizar. E éralle arrepiante á nena, que vomitou seguido aquel día e non quixo ir durante unha tempada.
O que non puido foi deixar de ir aquel día en que os chamaron porque unha das irmás máis vellas falecera. Era outra das encomendas, xa un pouco pasada de moda naqueles tempos, a de facer un retrato das persoas finadas. Revelábase cunha orla negra e quedaba así, prendida no papel, o último momento do ser querido/humano/terreal neste mundo. O avó era prexuizoso e supersticioso tamén, e librábase de todo rastro daquel traballo. Limpaba a lente da cámara e, despois de levarlle á familia o retrato orlado de negro, desfacíase do negativo e nunca máis sinal daquela persoa morta volvía aparecer polo estudio ou pola casa. Mesmo desistía de poñer na traseira do retrato aquel carimbo co seu nome, o enderezo e o teléfono, non fora ser que o defunto se lle aparecese ou lograra comunicarse.
Eu, parva de min, mesturando todo igual que fixo a miña nai na memoria daqueles momentos, o día que no colexio leramos aquel relato de Castelao chamado «O retrato», no que o médico debuxante facía o retrato do neno morto para que o pai do cativo non puidese esquecelo, quedou na miña cabeza que Castelao e o meu avó eran a mesma persoa. De verdade que tiñan ese peiteado, esa fasquía, eses lentes que coincidían, e mesmo lle escoitara ao avó referirse ás súas cámaras como o seu «ollo de vidro». Iso abondou para facer a simbiose, son a neta demente dun Castelao falsario. Pero tamén dun Gardel e dun Bela Lugosi, cos que gardaba tamén moita semellanza.
E aló foron aquela tardiña ao pazo de Mosteirón o fotógrafo e a filla máis nova, que insistiu ata as bágoas en acompañalo e, a última hora, por se había que recuperar a nena do choque de ver a morte por vez primeira, acompañounos tamén a miña avoa, que insistira no home: é moi pequena, que non vexa a morta, prométemo, que non a vai ver. E el que non dicía nada, só meter na bolsa de coiro os seus tarecos de traballar e a nena abotoaba a chaquetiña de punto cos dedos nerviosos. Boh! Vou eu tamén, resolvera ela. Total, a defunta ía vela exactamente igual porque era ela, cos seus lapis de cores, co seu desexo de ser pintora, ilustradora, debuxante, quen retocaba os negativos e quen borraba aquí, repuña aló e maquillaba aquelas fotografías para entregar máis beleza da que se recollía.
Foi que así chegaran a un lugar sombrizo de recollemento e non ao pazo luminoso, recendente a piñeiros e salitre da costa que lle chaman Doce polo seu bo humor de clima e marés e que aquel día de primeiros de outono era tristona, embargada pola morte dunha das pezas máis importantes da comunidade, sor Amparo.
O resto de irmás gardaban as bágoas e fervían como as abellas nunha colmea, as cabezas baixas, os movementos rápidos, preparando cirios, velorios, oracións, despedidas. Cheiraba a candeas e a flores moi pesadas, tal que nardos e lirios esborranchados con fume, e aboiaba tamén aquel cheiro que se reproduce nas consultas dos practicantes. A nena ollaba todas as luces a medio velar, os corredores en silencio e como unha das novizas a colleu da man para separala de seus pais. Imos merendar, e levouna a unha sala arredándoa das cousas da morte.
O avó apoiou trípodes, focos, axeitou obxectivos e lentes mentres a avoa se persignaba polos dous. A defunta non tiña labios porque non tiña dentes e sempre que isto pasa as fazulas, os beizos, a boca mergúllase no interior como buscando un bico interno e desaforado. E é que as mortas camiñan soas, marchan consigo mesmas e ninguén máis e é normal que busquen no seu interno a calma e o cariño que as axuden a marchar a ese lugar para o que marchan.
Agarda, dixera a avoa. Sae un momento. E el que rosma ouquecarallo, porque non lle gusta que lle digan, que lle manden, que lle interrompan o traballo inspirado, pero sabe que ela ten unha intuición que non falla e aí é que sae do cuarto da defunta, que se busca a si mesma por dentro das pálpebras nunha cama humilde na que non naceu, nin fodeu ninguén, unha cama feita para descansar cada noite descontada á morte. E déixaa facer e cando regresa, a súa muller máis satisfeita, descobre que os cabelos están peiteados con agarimo, as mans cruzadas con paciencia e o rosario enleado nos dedos, pero a boca está viva, a cara arredondada, as meixelas cheas e tersas e aboia no aire un certo aroma a pos de Myrurgia, a vaselina avainillada de tarriño rosa que lle deixara nos beizos un último brillo de vida, como o rastro dun bico que levar con ela, por se non tivera no mundo ninguén que a bicara así.
3.
Foi tamén o avó, alumno das Atochas e marido de atochina, pai de dúas máis e tamén avó doutros dous. Se soubese agora que lle tocaría ser o «bisa» doutras dúas cativas, non deixaría de chascar a lingua e contar algunha historia esaxerada ou inventada, tanto ten, porque crer, creriámola igual, polo ben contada. Por iso e porque era o fotógrafo da casa, como lle chamaban, cando facía de todo un pouco. Todo mo foi contando cando eu era pequena alumna de primaria e lía o noso apelido repartido por retratos do fundador. É que as fixo o teu avó, indicábame unha profa, e eu non podía deixar de pensar en todos os lugares e persoas ás que roubara a alma cos seus trebellos, as súas cámaras. A don Baltasar tamén! E alí estaba o crego fundador, sentado de medio lado na súa cadeira de cor milgranda, con aquela placidez na faciana que era contraria a estar sentado coa punta do cu no bico dun incomodísimo asento. E na esquina inferior dereita, a sinatura en lapis branco: Lombardía.
O avó retrataba a festa das novizas tomando os hábitos, os nosos disfraces de Entroido, onde eu, pequena estrábica, fora unha princesa de amarelo adamascado e espumillón reciclado polas mans facedoras da avoa. Unha princesa de risa xeral, porque levaba un parche cor carne enriba do ollo bo. Atrás das lentes cor caramelo e ás que lles dicían «de chicle» porque dobraban para todas partes sen romper, o avó fotografoume canda toda a cativada do colexio e deulles unha lección de historia na que a princesa de Éboli, que era chosca e pirata, viña sendo eu. E, claro, os oh e os ah tragaron co calote e marcharon as burlas.
Tamén arranxaba cachifallos. Canto reloxo, radio ou maquinincho estragado había, o avó prometía devolvelo resolto ao pouco. E así foi con todo agás cunha maquiniña de depilar á que lle deu algo de reparo meterlle man. Sobre todo porque ao desmontala caeu no hule da cociña un monte de pelos co que se podería reconstruír o orixinal e unha copia do bigote de Pancho Villa. Con esta non puiden, dixéralle á dona de semellante trebello. E ela non dixo nada. Agochouna, deulle as grazas e volveu ao pavillón das internas, onde tería o seu cuarto.
Ademais de todo isto, outra das funcións que o avó realizaba e na que me era concedido participar era na restauración das figuras do Belén, aló polas voltas do verán. O nacemento de Atocha é un dos máis bonitos e afamados da contorna. Ábrese ao público xusto nos baixos que agochan as escaleiras que van ao «Salón» e permanece pechado todo o ano, ata que pouco antes de comezar o curso, o avó e eu iamos cunha das «señoritas» e sacabamos moi coidadosamente cada figura do seu saquiño de tea. O avó mirábaas con calma, ás veces cun contafíos, e afastaba as que estaban estraladas, chocadas ou mancadas e esas eran as que levaba para a casa. Alí restaurábaas, abrindo a súa caixa de óleos e acrílicos e retocando con pinceis finísimos aqueles rabuñazos que se facían na pintura. Son moi antigos e teñen moito valor. E eu mirábao facer, con aquel detemento seu, mentres me contaba a historia do deserto que é de area de verdade que se traía dunha praia de non sei onde, ou o musgo que viña de non sei que sitio… Eu todos estes datos funos perdendo e para iso é que veñen estas historias, para que non se perdan máis, e para iso é que levei as miñas fillas no seu primeiro ano no colexio. Mentres mirabamos o nacemento en sentido inverso, comezando polo final, que é o que está xusto ao lado da porta coas figuras máis grandes e lustrosas, aquelas que o avó tiña que restaurar sen sacalas das instalacións da escola, polo seu enorme valor histórico, e fomos vendo o río fluíndo ao revés, as estrelas acendidas a través de furadiños no teito mentres lles contaba que unha vez tiven que levar un daqueles camelos metidiño na súa funda e era tal a responsabilidade de facelo que me suaban as mans, facíame pis, tiña náuseas e comezara unha dor de cabeza de tal tensión que levaba enriba para non caer, non tropezar, non esbirrar, nada que puidese rematar coa figura rota no chan. E elas rían mentres viamos o castelo de Herodes, os años e as ovellas e, ao final de todo, contra as luces do amencer do deserto, un nome e uns apelidos debuxados na parede, aqueles dos que o avó falaba con tanta devoción e eu perdera nas néboas do tempo. Alí estaba, entre os laranxas do alborexar e as areas de verdade do deserto das Atochas, a sinatura de Camilo Díaz Baliño.
