Xela Arias: Exiliada cara a outra parte… Exiliarse é forxar terra

A muller-escritora-galega do maio do 21, da que se falou nos medios de comunicación, que volveu estar na poesía na rúa, que se nos prendeu en chapas na roupa, que andou e bailou en camisolas como nunca antes, é Xela Arias, poeta, narradora, tradutora, activista pola normalización lingüística e cidadá comprometida. Este maio do 21 Xela Arias, que rematara a súa vida laboral sendo unha profesora feliz de lingua e literatura española no ensino secundario, volvía entran nos centros de educación, os seus versos enchían corredores, convertían os muros en menos muros e os seus retratos multiplicábanse. En setembro comeza un novo curso e cómpre mudar o escenario. Nalgúns lugares, mesmo algunha escola ou instituto, eses versos, eses retratos, eses novos versos sobre os versos, eses novos retratos sobre os retratos, sobreviven nalgún recanto. Son os restos da festa, o silencio da festa. «Silencio que resta, ou que nos restan», Lemos en Intempériome (2003).

Como chegou Xela Arias ao ano 2021? Que nos chega da poeta, da muller da cazadora? Da muller-poeta que nos ofrece a estrela que ten na súa man? Da poeta-muller espida na outra páxina do poema? Obrigou a lectura da súa obra, o seu estudo, a nos cuestionar etiquetas como «Xeración» ou «Poesía dos oitenta» ou «Poesía dos noventa»? Respostas que o tempo nos irá dando e que a re-escrita da historia da literatura, se se fai, tamén. Cómpre cuestionar a construción do discurso. Respostas que terán que ver cos restos que nos quedan, co pouso da obra nos lectores e lectoras. Confórmome con que os versos dos corredores dos centros de ensino, dos muros, batan nas conciencias, que sexan pouso e materia para a vida; confórmome, si, con que Xela Arias prendera os desexos de lectura e de poesía nas persoas máis novas, tan lonxe a poesía do tempo escolar que doe; confórmome coa labazada, coa sorpresa, coa emoción que transmitiron os poemas que abandonaron o cadáver do libro (sempre exquisito en se tratando de cada un dos libros de Xela Arias) para se converteren en cancións nas voces de A Banda da Loba, de Clara Pino ou Noelia Solleiro, ou cando se intemperiaron no escenario coa música de Fernando Abreu e o sentir de Mónica de Nut ou cando percorreron palcos e redes en lecturas de persoas novas e non tan novas.

Este ano leuse Xela Arias ou lemos o que se escribiu sobre Xela Arias? Lemos as descubertas individuais de críticas, de poetas, da súa lectura ou da súa vida, que se foron publicando ou lemos a súa obra? Podemos afirmar con certeza que este ano se leu Xela Arias e sobre ela; deuse ese diálogo necesario que ficara interrompido ou sen posibilidades, por unha morte no mellor da vida e, sobre todo, porque non había xeito de dar coa súa obra, levaba anos esgotada e cada libro seu converterase nunha xoia que, ás veces, a xenerosidade permitiu que circulara en fotocopias. Até 2018 non se volveu editar a Poesía reunida da autora, quince anos despois do seu falecemento, tarefa que lle debemos á profesora Mª Xesús Nogueira e a Edicións Xerais. É entón cando as novas xeracións de poetas a poden ler e cando pode chegar ao público en xeral. No 2019 moitas persoas re-descubriron Xela Arias homenaxeada como A Nosa Señora das Letras pola Plataforma Feminista A Sega, por, entre outras cousas, arrasar os marcos.

As Letras Galegas posibilitaron a chegada ás librarías de novas edicións dos libros que xa coñeciamos e que estaban esgotados, novas edicións que non son como as primeiras e das que se botan en falta elementos que converteran cada libro de Xela Arias nun cadáver exquisito; desaparecen o formato, as ilustracións e portada de Xosé Guillermo en Denuncia do equilibrio; non están aquelas cores magníficas da portada de Tigres coma cabalos, doe a ausencia das mans de Xela Arias sostendo o fillo, esa fotografía de Xulio Gil, en Darío a diario, e fáltanos o negro que envolvía Intempériome. Unha sorte quen poida ter as primeiras e segundas edicións. Foi o ano da descuberta desa marabilla que é Non te amola!, publicado en dúas edicións, unha non venal polo Consello da Cultura Galega e outra pola Editorial Galaxia, libro que descobre unha narradora inédita e novo material para o estudo da súa obra completa. Sospeito que esta obra volve ter moito que ver con Darío. Se en Darío a diario, unha nai inédita na literatura galega (e non só) poetiza a relación que se establece co seu fillo e as intencións de educación emocional e en liberdade, atrévome a dicir que este libro tamén foi escrito co obxectivo de lle legar ao fillo a memoria da súa infancia, da nena que foi e dun mundo que esmoreceu e nin el nin a rapazada do seu tempo van poder coñecer. O libro non foi escrito antes de Darío a diario.

Fotografía de Xulio Xil | www.academia.gal/letras-galegas/2021/xela-arias

Agora podemos gozar de toda a obra da autora, excepto de Lili sen pistolas, inédito por desexo da poeta, respectado e é de agradecer. Hai un relato da narradora, «Que si, que si», do que pouco se falou, que pasou desapercibido, incluído no volume Contos eróticos/ elas (1990, Edicións Xerais), cuxa protagonista é unha muller libre para manter relacións sexuais, un relato que non foi nin comprendido nin valorado e sobre o que non se volveu. Ela si se referiu a el. Isto é tamén algo que podemos agradecer, a difusión dos outros textos, neste caso a conferencia «Muller e literatura», que Camiño Noia publicara no volume de homenaxe Xela Arias, quedas en nós (2004), accesíbel agora nunha edición dixital da RAG. Texto fundamental onde caracteriza as mulleres do seu tempo, mulleres que tiveron que conquistar cada centímetro de espazo público, ademais de afirmar a necesidade de teren un cuarto propio, de aí a súa Denuncia do equilibrio. Fundamental, por se posicionar no mundo como creadora e contar os atrancos vividos e sentidos diante da recepción da súa obra, léase Tigres coma cabalos ou o relato «Que si, que si». Sincera e valente, a «muller», achéganos como a obra da escritora, a súa, foi vista (máis que lida en moitos casos) polo público; como era e foi tratada polas necesidades «do mercado», na procura dunha poeta moza, aínda que ela fose «incómoda», «revoltosa», fóra do «modelo» e chegaran a propoñerlle a outra poeta que preparase libro para «tirar libro de chica». Unha denuncia dun mundo (o editorial, o literario) que nos evoca o poema dedicado a Rosalía de Castro, «A de quen comprende», incluído en Daquelas que cantan. Rosalía na palabra de once escritoras galegas (1999), a autora sabía do que falaba:

Tal sempre mulleres confinadas na construción

doutros,

comprendes:

revólveseche a arma contra ti.

Necesaria esta recuperación da poeta en propia voz, outras conferencias que aconsello ler son: «Para que os poetas hoxe» (2001), dispoñíbel na voz «Xela Arias» do Álbum de mulleres do Consello da Cultura Galega, e «Paixón de militancia e escuros desertores» (1989), que se pode ler na rede na revista de Filología Románica, 6.

Está ben lermos o que ela dixo no seu momento, eses outros textos, entrevistas, »As (auto)referencias» que María Xesús Nogueira publicou, acompañando unha selección de poemas, no volume De certo, a vida ía en serio (2021, Chan da Pólvora).

Permitiu esta re-lectura da obra de Arias cuestionar o termo »xeración”, sobre todo á hora de falarmos de literatura escrita por mulleres. Ela preguntou onde estaba a súa xeración. Podemos preguntar a que xeración pertencen María Mariño ou Xohana Torres ou María Xosé Queizán ou Margarita Ledo. »Xeración”, palabra cómoda para a crítica, que pode chegar a xustificalo todo, para delimitar grupos de autores e autoras por unha liña temporal. Complicado falando da escrita de muller, cando a poeta descobre que hai que darlle a volta á lingua para ser incluídas, por lembrar as palabras de Judit Butler, cando ten conciencia de que non pode (ou non quere) escribir cun pene artificial; cando constata que hai que cuestionar a historia, andar a rúa e o texto. Navegar.

Estaría ben que esta re-lectura de Xela Arias e o seu tempo permitise valorar a influencia do movemento feminista que xorde en Galiza na década dos setenta e, sobre todo, a aparición das revistas Andaina (1982) e a Festa da palabra silenciada (1983). A Festa da palabra silenciada publicouse anualmente até o ano 2014, dirixida por María Xosé Queizán, conseguiu aglutinar a todas as mulleres que escribían, as autoras e as críticas, teceu uns fíos de sororidade que propiciaron a creación dun movemento que atravesaba «xeracións», que daba lugar a unha transfusión entre todas as poetas de diferentes idades. Acáelle ben a esta eclosión o nome de «Movemento poético da Festa da palabra silenciada», movemento que mudou o panorama poético dos oitenta e dos noventa e tivo a revista como un referente na escrita e na nova maneira de ler e ver o mundo desde o feminismo, conectando Galiza co resto do mundo.

Neste «Movemento» tamén estaba Xela Arias e as poetas que ela podía contar cos dedos das súas mans, das que advirte a súa presenza X. Lois García na Escolma da poesía galega (1975-1984), Ana Romaní, Cristal e Helena de Carlos que están a traballar nunha poesía «de amplas miras feministas»; poetas que publicaban na revista Dorna ou na revista do Ateneo Santa Cecilia de Marín, Carel, no nº 1 (1984) e no 2º e 3º (1985) hai fotografías e poemas de Helena de Carlos, Susana Trigo, Ana Romaní e Xela Arias. Esta festividade das letras tamén lles deu voz a estas poetas dos oitenta, a crítica nunca falou dunha «Xeración», dun «Grupo» ou «Colectivo» Carel.

Oxalá que este ano se lese tamén a poeta-cidadá comprometida no Festival da Poesía do Condado, na conmemoración da Revolución dos Cravos, a que dixo Non á OTAN, Non á Guerra, a que se indignou e berrou Nunca Máis, a que nos convida: «Intempériate, fogar dos rumorosos». A que fixo da lingua alimento.

Este ano descubrimos a coherencia da obra poética de Xela Arias, a marxe e a rúa (xa á intemperie) en Denuncia do equilibrio, a Lou Reed/Xela Arias que escribiu Walk on te Wild Side ou hei dicir, ese camiñar polo lado salvaxe (do individuo), con máis «eus», unha suma de moitos en cadansúa soidade, Tigres coma cabalos, poemas en diálogo coas fotografías de X. Gil, un libro que, insisto, abriu moitos armarios, ceibou eses dramas internos que tanto nos molesta que nos denuncien. Os diálogos adictos da droga, do alcohol e da militancia política. Sabíano, poeta e fotógrafo. A nai de Dario a diario, tan adiantada ao seu tempo, cando a maternidade non era tema na axenda feminista das poetas, foi lida e conmoveu. E en toda a obra até Intempériome, Xela Arias, negra por elección, terminoloxía útil, demostrou que exiliarse é forxar terra.