Manuel Lugrís Rodríguez
A palabra francesa jardin, da que deriva a
nosa xardín, procede, na súa orixe, do xermánico gard, e ten como principal
significado o de horto ou horta, mais tamén outras acepcións: de país abondoso
en froitas, pérgola ou quiosco, pénsil ou mesmo pemento colorado. Coa común
alusión a un terreo no que se cultivan especies vexetais, pero que no noso
discernimento xusto do termo entendemos coma espazo de aire, luz, relaxación e
tranquilidade que adquire unha identificación propia tanto de seu como do
contorno na que radica e que converten a súa xeografía de asentamento en
referente para propios e estraños. Así, sóannos, asociados á súa toponimia, os
xardíns de Babilonia, Versalles, La Granja, A Coruña… Si, porque aquí está o
de San Carlos, un verdadeiro tesouro de verdor, paisaxe urbana, historia e
incluso sitio para teimar ou mesmo cismar de moitas cousas que afectan a
conformación da nosa vida contemporánea, como cidade e como país.
 |
Carlos I embarcara en 1520, na compaña de Fernán Pérez de Andrade, para
Flandres co gallo de tomar posesión do V Imperio Romano Xermánico e logo de
misar e recibir as beizóns correspondentes no veciño convento de San Francisco,
sitúase este romántico xardín, hortus conclusus, na chamada Cidade Vella,
construído sobre os restos do antigo baluarte da «Fortaleza Vieja», utilizado
como depósito da pólvora necesaria para a defensa coruñesa, que resultou
destruído no século XVII por un estoupido e que logo de máis de cen anos o
capitán xeneral de Galiza Carlos Francisco de Croix converte nun parque
público; reformado xa na súa traza actual, no ano 1834 polo gobernador, como
xardín cerrado e protexido das inclemencias climatolóxicas para desfrute da
cidadanía e tamén para gorecer o cenotafio de pedra dedicado ao xeneral escocés
John Moore morto na chamada batalla da Coruña, librada a carón da aldea de
Elviña no ano 1809 entre os exércitos inglés e francés do xeneral Soult, dentro
da controvertida guerra coñecida como «da Independencia» polos españois. Non só
controvertida senón trabucada, xa que como ocorre moitas veces na historia
hispana, da que Gil de Biedma dicía que non lle gustaba porque sempre remataba
mal, os pulos emocionais dos reaccionarios e do poderoso lobby teocrático,
sobardan a lóxica dos intereses xerais e populares. No Memorial de Santa Helena
Napoleón alude á situación española como recolle o conde de Las Cases na súa
recompilación:
o plan máis digno para min e máis seguro para
os meus proxectos era o dunha especie de mediación semellante á de Suíza.
Teríalle dado unha constitución liberal á nación española co encargo a Fernando
VII de que a puxese en práctica
Meigas fóra, diriamos agora, visto o visto. A
guerra rematou co revés napoleónico e cos tristes acontecementos posteriores
que simplificadamente podemos resumir na restauración da monarquía absolutista
e o fracaso da constitución de Cádiz, os múltiples «pronunciamentos militares»,
o carlismo ultramontano, a represión política etc.
Toda esta praxe histórica, tan decisiva para
o futuro da Galiza, latexa neste romántico xardín que se levanta fronte da
badía como intemporal vixiante da cidade, dende un miradoiro orientado ao mais
substancial elemento configurador da idiosincrasia coruñesa: o porto que vemos,
a vista de paxaro, desde esa galería levantada sobre da muralla pétrea que
circunda todo o recinto, o que aínda conserva entre os macizos de plantas e as
vellas fortificacións elementos do seu antigo uso militar, como as garitas,
bombardas e bufarros polos que mesmo cremos ver as espingardas e mosquetes dos
defensores do bastión transidos no tempo.
Pasear polo xardín de San Carlos é un
verdadeiro deleite para o sentir coruñés e unha lección de historia que é
preciso dilucidar con algún detemento. A pararse no círculo central do xardín
en que vemos o monumento funerario do denantes aludido xeneral Moore, que como
diciamos morreu a consecuencia das feridas recibidas na batalla o 16 de xaneiro
do 1809 e que foi levado a unha casa do Cantón Grande, case fronte do actual
obelisco dedicado a Linares Rivas, para ser atendido polos servizos médicos,
que nada puideron facer pois faleceu ao pouco de chegar. Con posterioridade, e
parece ser que por iniciativa do propio xeneral frances Soult, foi enterrado na
muralla do xardín de San Carlos, precisamente na curva do Parrote onde inda
hoxe está a cruz de pedra que indica o lugar exacto da súa inhumación. En 1830
levantouse o actual mausoleo de pedra no interior do xardín, o que parece ser
que se trata soamente dunha homenaxe á súa memoria, xa que existen dúbidas do
traslado dos restos de Moore do primitivo lugar onde foran soterrados.
Este panteón é, no entanto, o centro dun espazo
de honra, e mesmo de estima oficialista para a epopea gloriosa dos feitos
bélicos da guerra contra «o francés», que enchen o conxunto do xardín. Así, no valado que arrodea o pétreo sartego
pódese ler nunha lápida de mármore: «In memory of general Sir John Moore who
fell at the battle of Elviña while covering the embarkation of de British
troops. 16 th january 1809», e tamén: «Joannes Moore exercitus britannici dux
proelio occisus. A.D. 1809». Noutra parede do
xardín, unha proclama do xeneral inglés lord Wellington, que dirixiu en 1813
logo da vitoria de San Marcial:
guerreros del mundo civilizado aprended a
serlo de los individuos del 4º ejército que tengo la dicha de mandar. Cada
soldado de él merece con más justo motivo que yo el baston que empuño. Todos
somos testigos de un valor desconocido hasta ahora… Españoles, dedicaos todos
a imitar a los inimitables gallegos
Quizais un tanto hiperbólica esta «proclama»,
pero seguramente algo de certo pode haber nela. Por outra banda, na entrada do
miradoiro hai dúas estelas, colocadas polo Concello da Coruña, con fragmentos
poéticos titulados «Na tomba do Xeneral Sir John Moore», un de Charles Wolfe e
outro de Rosalia de Castro, que di así:
¡Cuan lonxe, canto, das escuras nebras,
dos verdes pinos, das ferventes olas
Qu’o nacer viron!…; dos paternos lares
do ceo da patria, qu’o alumou mimosa,
dos sitios ¡ai! do seu querer: que lexos
viu a caer, baix’enemigo golpe
pra nunca mais se levantar, coitado!
………………………………………………………..
Mais que fermosa e sin igual morada,
Lle coup’en sorte ós teus mortales restos…
¡Quixera Dios que para ti non fora
Nobre extranxeiro, habitación allea!…
Que n,hai poeta, ensoñador esprito
Non pod,haber, qu,o contemprar n-outono
O mar de seca amarillenta folla
Qu,o teu mausoleo con amor cobexa;
Que ó temprar n-as alboradas frescas
D,o mes de mayo as sonrosadas luces
Qu,alegres sempre a visitarche veñen
Non diga: «¡Asin cand,eu morrer, poidera
Dormir en paz n-este xardín frorido,
Preto d,o mar…, d,o cimeterio lonxe!…»
………………………………………………………..
Cando do mar atravesés as ondas
y o voso hirman á visitar veñades,
poñé na tomba o cariñoso oído;
e se sentís rebuligar as cinzas
e s’escoitás indefinibres voces
e s’entendés o que esas voces digan,
a y-alma vosa sentirá consolo.
¡El vos dirá qu’arredor do mundo
tomba millor qu’aquí atopou n’achara
senón dos seus antr’o amoroso abrigo!
Pero este xardín ten mais singularidades que o fan único. En edificio acaroado está a sede do Arquivo Histórico do Reino de Galicia, o máis importante do noso país. Edificio que sustentou a Casa da Cultura da Coruña, que nos anos do tardofranquismo, da man do seu director o poeta Miguel González Garcés, foi foco de cultura libre indispensable na cidade. Da súa Sala de actos e exposicións relembramos como mostra icónica a maxistral conferencia de don Ramón Otero Pedrayo que ateigou o local deixando fóra do recinto un gran número de persoas, as cales seguiron o orador desde a entrada estremeira do xardín, xa que a megafonía estaba a un bo grao de volume sonoro e a porta da sala quedou totalmente aberta para facilitar a escoita.
E xa como aportación curiosa, faremos mención á lenda urbana das visitas da pantasma da que deron en chamar «amante” de Moore, a este xardín todos os 16 de xaneiro e que hai quen di que, efectivamente, viuna pasear, cos seus cabelos crechos, cara á tumba do xeneral a depositar un bico e unha flor no frío mármore da súa lápida mortuoria. Pero quen é este ectoplasma feminino que acode todos os anos na data indicada? Segundo o historiador e arqueólogo Felipe Senén, trátase de Lady Hester Stanhope. Dama londiniense de familia ilustre, sobriña do primeiro ministro británico William Pitt e que tiña unha especial querenza por Sir John, a quen acompañaron na batalla dous dos seus irmáns, James e Charles, este último tamén morto en Elviña, mentres que James atendeu en todo momento a Moore, do que di Senén que o tivo moribundo nos seus brazos, onde deu o derradeiro salaio, mandando, nese intre, unha grande aperta e bicos á súa amada.
Cando recibe esta tráxica mensaxe, Hester toma a decisión de marchar de Inglaterra e embarca no porto de Southampton, facendo escala na Coruña, camiño de África. É de supor que aquí visitou o lugar do enterramento do seu amado. E é agora cando nace o mito da pantasma, xa que a xente comezou a falar de que viran a señora unha noitebra de inverno como se fose pálido espectro, polo recendente eixido e as lívidas sombras de San Carlos.
Engade Senén que Hester tivo unha vida de película, xa que a partir de entón converteuse nunha gran viaxeira e termina vivindo no templo de Palmira, onde os habitantes daquela cidade de Siria tomárona como reencarnación da raíña Zenobia, que no século III desafiara ousadamente o mesmo Imperio Romano. Oficiou de menciñeira e mesmo de bruxa ou feiticeira durante os anos que viviu alí, facilitando remedios que paliaban as doenzas dos nativos da cidade. Por último pasou ao Libano, onde fenece e é enterrada nun túmulo como soberana dos desertos árabes, como ela gustaba de ser recoñecida.
Pero xa para ir rematando o breve esbozo deste xardín que sempre denomináramos botánico e que descubrimos agora que non existiu como tal nunca, aínda que nos confunde un tanto o que entendemos, quizais no noso descoñecemento ou ata agnosia profunda, o que significa iso de botánico: «tipo de xardín destinado a conservación e divulgación de diversas especies vexetais». Pois criamos que se había numerosas especies de arbores, tanto autóctonas como exóticas salientando entre elas dous grandes olmos centenarios…. Mais non. Estabamos nun erro segundo os eruditos. Alí había «cousas» como nun cómaro esquecido no monte. E así a actualidade do noso xardín está no rexeitamento da UNESCO á reforma proxectada polo Concello para devolverlle ao xardín a traza orixinal de 1834, pero, dende a oficina central en París, din que pon en perigo o único olmedal singular e catalogado como ben de interese cultural (BIC) de Galiza. Seguramente así será. Pero en fin, iso xa é para outro traballo e, polo de agora, quedaremos na cita o vindeiro domingo 16 de xaneiro coa pantasma de Hester entre o arboredo e as mirtas de San Carlos, e coa flor prendida no corazón da fantasía popular, a única fantasía que lle alcanza cumprir a un pobo ferido na súa ilusión e na súa esperanza.
