Xavier Alcalá
Vaia por diante unha vez mais o meu agradecemento á revista Areal pola oportunidade de escribir o que tanto me afecta, pois eu son inmigrante a un país de emigrantes que encheron as Américas cos seus apelidos; mais tamén as Europas.
Vén isto a conto de que me propuña tratar en Areal casos de emigrantes notorios encontrados nas viaxes alén do mar, pero ando a revisar a miña relación co mundo da canción galega dos anos 70 e atopei un documento interesante, Notas dunha viaxe publicadas en 1972 en El Ideal Gallego, con ilustracións do Siro López que daquela iniciaba carreira de humorista xornalístico.
Esa viaxe, á Suíza incriblemente rica e ordenada, daríame para contactar coa Diáspora Galega en Europa. Como poderá comprobar o lector da nosa revista, o vivido en Lausana deu para grande lección aos viaxeiros, concretamente ao Andrés do Barro (cantante) e a min (letrista), empeñados na idea de “botar de Galicia o Manolo Escobar” a base de baladas de amor e saudade.
Antes de comezar coa escolma de textos de hai corenta e sete anos, debo pór en contexto aquela viaxe:
A comezos dos anos 70 o Andrés do Barro xa era un cantante de renome mesmo fóra de España, e eu era o seu letrista máis prolífico. Toda España cantaba en galego as súas cantigas namoradeiras ou folclóricas e a sona do meu veciño ferrolán superara fronteiras. De feito, no verán do 72 o Diário de Lisboa dedicou unha páxina á entrevista que me fixo o Jorge Letria sobre o movemento da “nova canción”.
Ora, o goberno baixo as ordes secretas do almirante Carrero Blanco, non deixaba “escapar para o estranxeiro” (por razóns políticas ou de traballo) a ninguén en “idade militar”; e a Brigada Político-Social vía con receos os movementos pacíficos dos cantoautores. Na correspondente ficha eu aparecía como “peligroso activista cultural” sen dereito a pasaporte. Aínda no ano 71 un policía de Ferrol me entregara o desexado caderniño verde dicindo “Te lo doy porque tu padre es mi médico” (curioso sistema de discriminar rojos: non era o mesmo o fillo dun obreiro da Bazán có fillo dun acreditado médico da Cidade Departamental).
Iso aconteceu logo de dezaoito meses de “mili” na Mariña, na que acadei o grao de mariñeiro de segunda, sen eu ter maiores aspiracións pois, canto ao servizo militar, o meu principal interese era andar “desaparecido”: por vías inconfesables –mais amistosas– recibiramos na miña casa aviso da conveniencia de eu non ir ás milicias universitarias, onde o SIM (servizo de información militar) podería complicarme a vida.
O Andrés non tivo problema coa mili e o pasaporte. Don Nicolás, o seu pai, era un coronel da Intendencia da Armada. O mozo fixo comodamente a instrución e os quince meses de servizo restantes cando lle cadrou; e, cando se enfrontou ás viaxes, tiña pasaporte disposto.
O meu caderniño de atravesar fronteiras recibiu o seu primeiro selo na que divide a Cataluña do Rosellón. Viaxabamos nun coche de potentados, pois tal era o Do Barro. Guiabamos por quendas un Dodge Dart coma o que transportaba o Carrero Blanco cando un ano despois ascendeu aos ceos. Eu daquela tiña un Seat 600, o cal marcaba a diferenza das nosas ganancias como compositor-cantante e letrista, respectivamente.
Así atravesariamos Francia para entrarmos na Suíza de fala francesa. O noso obxectivo era unha grande sala de festas onde o Andrés ía actuar ante o que –aseguráranos o seu manager– habería ser unha enorme concentración de galegos
saudosos que cantaban O tren: aquel tren de ida e volta á Europa rica que substituíra o barco das Américas.
Volvendo ao dito que se atribúe a Cervantes, e advertindo que “discreto” nos tempos do manco xenial quería dicir sabedor e prudente, neste punto paga a pena recordar que “andar camiños e coñecer xentes fai aos homes discretos”. A nosa primeira viaxe por terra a fóra da Península Ibérica habíanos aprender moita discreción; e non só polo que nos ensinaron os galegos de Suíza…
A seguir paso a escolmar, explicar e comentar os capítulos da viaxe que apareceran semanalmente no Ideal da Coruña. Logo da miña incursión na Diáspora en Madrid –reflectidaen Voltar, seis personaxes e un fado– e o que vivira en Lisboa, o que anotei por Lausana e arredores só fixo aumentar o meu devezo de coñecer galegos transterrados. Daquela xa me faltaba pouco para pisar terra americana.
Para aterme ao formato de Areal, velaí a escolma dos catro capítulos iniciais da viaxe. En próximo número da revista, e con permiso do seu coordinador, publicarei os restantes capítulos…
1.-Do primeiro capítulo da crónica: Chegando aLausana
[…] nada da paisaxe sorprende a nosa vista,
salvo a exactitude con que o real corresponde
ao que imaxinaramos coa axuda das tampas
das caixas de chocolatíns e toffees.
Son apenas as cinco da tarde e comeza a anoitecer.
[Algún dos pasaxeiros do Dodge] comenta
algo acerca do fuso horario e da hora
europea segundo imos entrando en Lausana.
Desnortados, paramos nun semáforo e preguntamos
a quen for, un transeúnte calquera:
–Monsieur, s’il vous plait, la Rue de Saint Martin?
–Mire, la calle San Martín le queda un poco lejos
–a construción da frase e a fonética denuncian
un galego tentando falar castelán–. Le es lejos,
¿sabe? Yo iba para allá.
–Daquela, monte no coche, faga o favor
O paisano sobe. É un home novo, severamente
vestido; olla para nos un tanto desconfiado;
por fin pregunta en castelán afirmando
á galega:
–Y ustedes son gallegos, ¿no?
–Somos, si señor. E vostede tamén, claro.
–Eu sonlles de Monforte... –e axiña comeza a
tomar confianza, contando cousas curiosas
desta terra de inmigrantes. En canto nos vai
guiando polas ordenadas rúas da urbe, xa a
brillar de luces acesas, fala de si e pregunta de
nós; así ata chegarmos ao lar de “La Peña Gallega”.
Alí despedímonos del, agradecidamente, e
penetramos nun algo semellante a un anaco
de Galicia enlatada, co seu cheiriño a polbo
mais con televisión a cores: unha perfecta incongruencia,
a primeira que a emigración dos
españois a Europa nos vai ofrecer…
Comprenderá o lector destas notas comentadas o meu abraio de enxeñeiro de Telecomunicación, que estudara –e con ela practicara nolaboratorio– a tricromía na televisión: entón aínda faltaban seis anos para que en España deixásemos de ver en branco e negro a TVE (a única cadea que permitira o franquismo).
2.-Do segundo capítulo da crónica: Na procura de hotel
[…]En La Peña Gallega […] fun observando o
local: mesas e homes barullentos a xogar e beber
nelas; ao fondo o televisor, alá esquecido,
daba un bucólico documental acerca da flora
alpina. A barra, recendendo a viño e polbo,
completaba o intento de bar nunha vila galega.
Saímos na procura de hotel cun socio da Peña,
guía e intérprete […]. As palabras espagnols
e complet repetíronse entre el e os recepcionistas
tantas veces coma hoteis visitamos.
Ata que a suspicacia me aconsellou unha táctica:
despedín boamente o paisano, arranxei a
roupa desaxeitada pola viaxe e entrei no seguinte
hotel coa cabeza moi alta.
–Hello, good evening. Would you have two double
rooms…?
Que ben soa o inglés por todas as partes.
Mesmo na Suíza pechada e xenófoba soa a
dólar e libra, que, se agora parecen decadentes,
durante séculos abriron todas as portas.
Quizais por iso aquel establecemento nos
abriu a súa, esquecendo a cor dos nosos pasaportes…
Á hora de cearmos, seguimos a suxestión
[recibida na Peña Gallega] de certo restaurante.
Facía un frío suave pero laminar, e as
rúas estaban case baleiras. Ao longo da nosa
camiñada […], en cada esquina que dobrabamos,
atopabamos grupiños de homes definidos
polas súa idades, a parolaren indiferentes
á friaxe. Falaban galego e cando lles dabamos
as “boas noites” respondíannos con outras
frescamente ditas, sen curiosidade, como se
cousa máis natural naquela cidade suíza fose
saudarse na lingua de Castelao.
[Na pizzería recomendada] veunos saudar o
dono, típico gallego de La Coruña, dos que falan
un castelán muy fino, e suxeriunos pratos
con moita explicación, como se por primeira
vez nós fósemos probar manxares típicos da
Italia.
Ilustracións de Siro López para as Notas dunha viaxe publicadas en 1972 en El Ideal Gallego. Documentos cedidos polo autor
De novo aquí cómpre explicar que naqueles tempos todos os pasaxeiros do Dodge Dart coñeciamos ben a comida italiana standard (e comiamos de todo, salvo o Chupi, o batería do Do Barro, que levaba a viaxe enteira a dieta de ovos fritos con patacas). En Madrid e en Lisboa, as cidades grandes onde eu morara, os restaurantes italianos e as pizzerías aínda non proliferaran mais eran doados de ver.
3.- Do terceiro capítulo: Un desagradable incidente
[O restaurante do coruñés] tiña unha iluminación
tenue, indirecta, que invitaba á confidencia,
á parola sincera e repousada, a pesar
de que as mesas estivesen moi indiscreta pero
lucrativamente próximas.
O camareiro, de fala italiana, entendía ben o
castelán en que lle falamos […]. A escolla de
pratos e viños non demorou. Durante a breve
conversa co mozo de mesa non me puiden
substraer a unhas olladas pálidas, frías, que
da mesa veciña se dirixían a nós. Catro suízos
de cara leitosa e ollos azuis fitábannos desconsideradamente.
Amoloume verme observado coma un bicho
raro. Comenteino para os meus compañeiros
e (“alá onde fores, fai o que vires”) demos
en falar caladiñamente. Mais a conversa
dos nosos veciños íase avolumando coa
axuda do viño italiano e observamos que
aqueles individuos –agora de faces coradas
– nos mandaban calar con acenos e siseos…
[Abraiados], inexpertos neste tipo de circunstancias,
optamos por calar e comer
apuradamente.
Desgustados […], volvemos de novo a pé
cara ao hotel, procurando na conversa unha
explicación aos motivos que poderían ter inducido
aqueles homes a tratar así uns estranxeiros
ben comportados. Non a achamos
(e aínda nos faltaba por saber o que nos contaría
un ferrolán restauranteur en Lausana: no
seu negocio tiña apartados para españois e
para suízos).
Mentres falabamos, discorrían ante nós grupiños
de galegos, as mans nos petos das zamarras
e as olladas inquietas, sorprendidas
cando sintonizaban coa nosa fala. Nas paredes
había afiches pro-vietnamitas: Indochine vaincra!.
En vitrinas, anuncios de filmes con moito
sadismo.
[No hotel] abriunos a porta do elevador un
empregado exipcio que falaba castelán… Antes
de deitarme, unha xanela deliberadamente
indiscreta permitiume ver unha señora de
idade a durmir acompañada de cinco gatos
(¡cinco!) enroscados sobre o cobertor.
É bo recordarmos o Celtiberia Show que o Lluís Carandell publicaba na revista Triunfo. Nun dos seus acertadísimos exemplos do que fomos os cidadáns españois para os suízos, mostraría a advertencia destes en forma de afiche: dirixíanse aos inmigrantes españois en claro castelán acusándoos de comeren os gatos que desaparecían na cidade… !
4.- Do cuarto capítulo: Mañá de sábado en Lausana
[…] Desde a xanela puiden ver a dona dos
cinco gatos moi atarefada, pisos abaixo na
casa de enfronte, e o lago Leman reflectindo o
ceo, gris coma ese ceo, de cando en cando
prateado pola raiola que conseguía coarse
entre as nubes. [O lago] inspiraría morriñas
mariñeiras a moitos dos galegos que fomos
atopando polas rúas: seguían sendo grupiños
coma os que na noite anterior viramos, fracamente
traxeados para o vento que sopraba,
ollando os escaparates a comentar prezos,
espallando ao seu arredor unha onda de aburrida
solidariedade.
En contraste co andar amodiño dos nosos
paisanos, víase xente a pasar rápida pola nosa
beira. Era un mundo de persoas de todas as
cores, xeitos e maneiras. Mesmo se vía un
suízo louro con barba e cabeleira, fardado de
militar en tecido pardo, unha pequena pucha á
cabeza, unha mochila ao lombo e un fusil na
man, camiñando con moito aquel de quen vén
de excursión (os da Peña Galega dixérannos
que os suízos gardaban o armamento da mili
na casa), como se vían negros retintos en rechamante
roupa de alpinista ou orientais de
ollos misteriosos e pel cobriza, axeitados á
vestimenta occidental.
Pasamos unhas horas a percorrer as rúas do
comercio ata caermos na tentación de mercar
unha marabilla da electrónica xaponesa, un
gravador de son dobremente estereofónico
[…] pero deixamos a merca para a tarde. Antes
habiamos matar a fame que os límpidos
aires dos Alpes nos espertaran. E de camiño
cara ao restaurante recibimos unha lección de
civismo:
Un coche ultrapasou a liña dun semáforo en
vermello, indo enfociñarse noutro. Milagrosamente
non houbo ningún ferimento. Ante a
nosa curiosidade morbosa, os dous condutores
saíron dos vehículos e estreitaron a man
en xesto de amizade. Logo diso, tiraron os
documentos do interior dos coches e no capó
dun deles puxéronse a encher formularios de
seguros…
