Xavier Alcalá
Fernando Amarelo, Xavier Alcalá e Cholo Rey. Fotografía cedida polo autor
Pídeme Areal que escriba sobre a inmensa epopea da emigración xusto cando ando por Sada frecuentemente recollendo as memorias dunha dama que viviu na Habana cunha intensidade incomún. Grazas á súa verba privilexiada –cinematográfica– van desfilando personaxes cubanos presentes en todos os libros de Historia Contemporánea. Mais, por veces, ao esixirlle eu o esforzo de lembrar a circunstancia en que os atopou, quéixaseme: “Son cousas de hai moito”.
Certo. Un esquece como coñeceu persoas que apareceran nas nosas vidas; segundo imos para vellos os encontros iniciais esváense. Mais non todos: por exemplo, eu lembro como se fora hoxe como coñecín un amigo que me había marcar durante os trinta últimos anos das nosas vidas, Manuel Antonio Rey Flórez, Cholo Rei para os que riron e batallaron con el.
Foi na miña primeira viaxe a un lugar mítico, Comodoro Rivadavia, a capital do petróleo da Arxentina, na beira atlántica da Patagonia, no Golfo de San Xurxo onde o vento enlouquece a xente e o mar ameaza, sempre a ruxir. Ata alá fun por dous motivos, un profesional e outro cordial: dar discurso no Centro Galego.
Antonio Lago era o seu presidente e armou asado no quincho da casa. Atendendo a como se douraba un año patagónico había un home de corenta e tantos anos, dinámico no choio de asar, encher vasos de viño e se meter nas conversas. De inmediato fixo gala dunha memoria abraiante, que ía da Coruña das miserias na autarquía franquista á descuberta do petróleo en Comodoro Rivadavia, á guerra civil e as divisións entre galegos republicanos e nacionales ao Sur do Mundo… “Cholo”, “Choliño”, chamábanlle para pedir que apoiase nos detalles dun torrente de historias que caía sobre min.
O Cholo foi emigrante a contrafío. Naceu na Rúa de San Pedro da Coruña, criouse nos eidos da Torre de Hércules e desde os lugares de xogo infantil viu pasar moito transatlántico. Nunca pensou en que el tamén fose embarcar para as Américas. Electricista por formación, por diversión entrou de bailarín do Ballet Rey de Viana; e a vida corría. De feito estaba en Madrid, mostrando danzas galegas, cando recibiu aviso: a familia marchaba á procura de sustento seguro. O pai do Cholo, Augusto, era sistemática e sibilinamente expulsado das empresas. Marcábao a súa condición de socialista.
O Choliño era menor de idade e non se puido resistir. Pasaxe e barco. Buenos Aires, unha enormidade, unha beleza. Mais aínda lle ficaba chegar case 2.000 quilómetros ao sur…
Xavier Alcalá e Cholo Rey en El Patagónico. Fotografía cedida polo autor
Augusto e Cholo axiña atoparon bos empregos. A prata corría en paralelo aos chorros do ouro negro. Traballos duros, clima durísimo, terra de vento e seca polo verán e de vento e neve no inverno. Xentes de toda Europa: croatas, polacos, búlgaros, italianos, portugueses, británicos, alemáns… Un orgullo moi grande o de ser gayego e ter un Centro notorio, coma o portugués ou o polaco. Pai e fillo logo foron activos na colectividade, dun xeito moi galego: un pé no centro coa cruz de Santiago por emblema e outro na Sociedade Española. Pasados os anos, o Cholo trouxo a Comodoro unha sa-queta con terra da Coruña. Mollaba o dedo en saliva, tocaba a terra, levábaa á boca, pechaba os ollos e víase transitando pola súa cidade-patria. Pasados máis anos, Augusto e Cholo facían tándem na radio de Comodoro Rivadavia. Difundían galeguidade.
Cholo Rei foi o meu guía por terras austrais que coñeceran unha grande revolución, a que dirixiu o ferrolán Antonio Soto (do que tamén contarei aventuras). Era socialista, coma o pai, e simpatizante daqueles anarquistas que nos anos 20 sufriran un episodio atroz de represión. Por iso, cincuenta anos despois, cando os milicos tomaron o poder, o meu amigo tivo que ocultar e queimar moito do seu traballo de xornalista. Porque o Cholo era técnico electricista para vivir mais o seu era saber historias e contalas (cando a guerra das Malvinas –contaba el co seu xeito único– xestionaba a central eléctrica e nela buscou acomodo aos soldados para que non morresen co frío).
Escribiu en distintos medios galegos e arxentinos. Tivo xornal e revista propios (Infohispano, Inmigración e identidad). Entre o moito que descubriu e publicou neles salientan as peripecias dos nazis na Patagonia, principal-mente en Comodoro Rivadavia, onde había un potente núcleo de apoio ao III Reich, baseado na petroleira alemá Astra.
Inquieto, membro do PSOE, representante dos españois na Arxentina por medio do Consejo de Residentes, e dos profesionais españois da prensa nesa república (asociados na APEA), exerceu como anxo da garda de todos os emigrantes desvalidos, castigados polo sistémico desastre económico arxentino. Crítico coas actitudes “acriouladas” dos galegos, sufriu moito vendo como viña abaixo o que fora unha xoia da emigración: o Centro Galego de Buenos Aires.
Poucos galegos habería na Diáspora tan ben conectados –ao tempo– cos países de orixe e destino. Escasos, tan galeguistas coma el. En case seis décadas acumulou un vasto coñecemento da “Galicia ultramarina”, no histórico, no social e no xeográfico; e vivía en plenitude del cando a Parca decidiu achegarse ao seu lar de Comodoro Rivadavia.
Durante anos escribín para el Cartas a Cholo en Galicia en el Mundo. Durante os últimos quince falamos dunha historia, da cara B da emigración, como lle chamaba Fernando Amarelo: a dos impresentables que hai nas epopeas de todos os pobos. Esa historia levounos a profundar en documentos insospeitados que conservaba e estudara o Cholo. Eses papeis, aquelas fotos, unha pistola, os testemuños dos vellos galegos que viviran a II Guerra Mundial na “capital do vento e o petróleo” conduciron a unha novela.
Cholo ante un lago patagónico. Fotografía do autor
Nunca lle pagarei ao Cholo Rei a súa amizade, nin esquecerei a súa voz rouca, coa que me axudou a escribir The Making of, ou sexa: a historia da historia, como se descubriu e se escribiu. O Cholo xa aparecera en libros meus anteriores, de viaxe (Arxentina, Viaxes no País de Elal, Argentina), mais –sen eu poder imaxinar a perfidia da Gadañeira– é nesta novela-reportaxe onde máis páxinas lle dediquei á personalidade emocionante do amigo. E aínda me parecen poucas…
Desde Sada quixera pedirlle ao Concello da Coruña unha rúa para o Cholo, como lle dedicou o de Ferrol ao Antonio Soto; ao PSdeG, unha homenaxe ao seu grande valedor no sur da Arxentina; e ao Consello da Cultura Galega, a recollida e estudo dos traballos xornalísticos dun incansable galego en exercicio.
Gloria, haxas, Choliño
