Edmundo Moure Rojas
“Viajar por estos lugares es sentir el alma estrenada a cada instante…”
Eduardo Blanco-Amor
Hoxe, 13 de setembro, escríbeme unha breve mensaxe Luís González Tosar, o meu bo amigo e poeta, nado en Bos Aires, de estirpe galega: “Mañá, 14 de setembro, celebraremos o 117 aniversario do nacemento de Eduardo Blanco-Amor, un dos ilustres fillos de Auria e quen máis a elevou literariamente…”
O espírito éche un trasno traveso, inatinxible, dada a súa incorporeidade, fecundo e de conversa transcendental cando establecemos confianza e comunicación con el. Está nas almas simples tamén, porén, entrégase de xeito distinto cando existe esa sutil iniciación súa na cultura, como ben o expresara na súa hora Federico García Lorca. E con que irreal maxestade se fai evidente aos poetas. Os poetas poden viaxar con ollos pechados ou con todos os sentidos na cobiza de descubrir e de revelar. Estariamos no segundo caso, sintetizando a Blanco-Amor, este home da máxica Galicia, que prende unha unha repentina sobre o longo territorio de Chile.
Os que nacemos nesta terra temos sobre ela unha ollada posesiva, amorosa, tal vez con algo de Edipo. Ocorre o mesmo coa nosa casa da memoria: amámola, non podemos vivir sen ela, tecemos nos seus cuartos os nosos soños e esperanzas: “Mentres os fillos dos celtas/ cumpren serva e innobre vida,/ entonces o espírito invade do bardo/ escura melanconía” (Eduardo Pondal). Dificilmente acordamos á realidade para sentir, aínda con hedonismo, o noso hábitat tal cal é. Como no ensino: descubrimos a historia e a xeografía na palabra dun mestre; como na literatura, amencemos noutros países absortos no texto dun gran escritor. Cómpre, entón, que alguén nos esperte e nos amose a verdadeira calor do noso fogar, a nobreza da madeira, o arrecendo da comida que é parte do noso sangue e a cantidade de ensoño e historia pendurados nos muros e no ceo da súa bóveda íntima.
Chile, no século XIX, recibiu numerosos visitantes que deixaron na pintura e na crónica moitas imaxes e riscos ou costumes que hoxe constitúen parte do noso insubstituíble patrimonio cultural. Secasí, hai que agardar ata 1940 para que recibiramos un traballo completo, unha ollada extensa e morosa sobre os desertos, os vales, cordais e volcáns, os ríos, as cidades, os portos, illas e canles, para aquilatar as enerxías potenciais e as belezas da nosa “Casa”. En efecto, Benjamín Subercaseaux presentou ese ano o seu libro Chile o una loca geografía, que se transformou decontado nun texto emblemático.
Colocados un a carón do outro: Chile o una loca geografía (1940) e Chile a la vista (1951), xorden –sen menoscabo para ningún deles– diferenzas apreciables. Ambos os dous textos equivalen a un gran documento sobre este longo país durante a primeira metade do século XX, cando está a consolidarse a incipiente república ao ritmo de significativos cambios sociais e tecnolóxicos. Chile está deixando atrás –antes que España– o aire decimonónico que arrastra coa maioría das súas eivas e vicios, e con poucas das súas virtudes: persistía un amplo estrato popular con escasa ou mínima alfabetización, entregado ao dominio da plutocracia crioula, cos seus indicios aristocratizantes nunha nación que careceu sempre de aristocracia, senón de burgueses acomodados e arribistas.
En agosto de 1948, procedente da próspera e cosmopolita Bos Aires, arriba a Chile Eduardo Blanco-Amor, fillo ilustre da mítica Auria que coñecemos como Ourense. Decontado, o seu devezo de inesgotable escritor envórcase a escribir crónicas para “El Mercurio”, principal medio de prensa escrita en Santiago del Nuevo Extremo e Valparaíso. O senlleiro estilo de Blanco-Amor, esa requintada mestura do cotián inmediato coa reflexión intelectual erudita, adobiada con fino humor galaico… Tres anos máis tarde, eses textos integrarán o seu célebre libro Chile a la Vista, a petición do principal crítico literario chileno, Hernán Díaz Arrieta (Alone), con quen traba fonda amizade.
Subercaseaux comezou o seu periplo indagador para Chile o una loca geografía, viaxando de norte a sur. Pola contra, Blanco-Amor, despois das súas magníficas pinturas literarias de Santiago e Valparaíso, viaxou ao extremo sur, a Punta Arenas, e desde alí foi remontando o interminable territorio ata queimarse a pel cos sales calcinados do Norte Grande. Eduardo lera a Benjamín (cítao na páxina 304) e tivo a intelixencia e o bo senso para acoller, de quen o admiraron, os consellos e os estímulos para de-senvolver esta empresa que nin el mesmo soñara: retratar un país de cabo a rabo.
O resultado da publicación, co libro esgotándose nas librarías de Santiago, Valparaíso, Concepción e Punta Arenas, traduciuse no recoñecemento oficial do Goberno de Chile, e se lle entregou a Blanco-Amor a Medalla ao Mérito no seu grao de Comendador, galardón moi poucas veces entregado a intelectuais foráneos. A Editorial del Pacífico, fundada en Chile por exiliados republicanos españois, mantiña un numeroso “público cativo”, por mor dun extenso club de subscritores.
Na súa áxil escrita, o poeta galego creou unha auténtica forma poética para a articulación da súa prosa, baseada nunha rica lexicografía, atopando no seu desenvolvemento lazos íntimos e comunitarios de fina estirpe, entre a literatura e a pintura, como podemos apreciar en parte do seu retrato de Valparaíso:
Donde falta la estructura, el color es la forma y el espíritu. Y aun sobre las estructuras y osamentas del mundo, el alma es el color. Por eso, el Valparaíso del ‘plan’ es ‘cuerpo sin alma’. Y por eso los cerros son ‘alma sin cuerpo’. He aquí la desigual conducta del cemento y de la piedra: la piedra termina dejándose convencer por el argumento temporal y acaba floreciendo en líquenes y musgos y dando, en la minuciosa entraña de su poro, cuenta y razón del paso de sus témporas…
A panca principal do intelecto é a imaxinación. A efervescencia da imaxinación conduce á creatividade, á arte. E toda poética mestra lembraranos que “…tanto benestar… Hai que substituír a fórmula xeral do filósofo: ‘o mundo é a miña representación’ pola fórmula: ‘o mundo é o meu apetito’ (Gaston Bachelard)”.
Nos parágrafos –se puidésemos dicir– máis significativos de Blanco-Amor, atopamos que supera a simple pintura da cidade máxica sustentada nos cerros que contornan a baía ampla e maxestosa, desde o prodixio das súas casas colgadas como por milagre nas anfractuosidades do terreo esvaradío, a piques de derrubarse cara ao “plan”. Cada palabra está alí para ampliar o significado común e entregar un pracer intelectual e poético profundo, coma se fose un licor refinado:
Aquí no llaman la atención las casas verdes, ni las ocres, ni las azules, ni las de color cinabrio o amaranto que son colores poéticos, de esos que nunca se sabe a ciencia cierta qué colores son. Aquí el verde no se ve aislado sumando, sino que es pincelada de la infinita suma.
Todo o real está transformado e destilado nas súas esencias. O real transfigurado. Isto non é pintura verbal nin é o intento de elaborar un poema en prosa. É todo iso, ao que habería que agregar a sonoridade de certos termos, o que, de feito, incorpora a música. Este logro é o estado do nirvana. O estado de fantasía provocado por un nivel secreto de plenitude e felicidade. É que Eduardo Blanco-Amor estaba a recibir aquí un afecto inesperado, e a paisaxe, en calquera das súas formas, estaba a reflectirlle vellas estampas, unha antiga calor do seu entrañable Ourense e a cordialidade da súa anterga e inesquecible Galicia.
Chile a la Vista, este libro entrañable que vimos relendo desde hai seis décadas -primeiro a petición do noso pai Cándido, na precisa dicción de nai Fresia, naquelas sobremesas da Casa-, permítenos reflexionar sobre as nosas propias raíces, a nós, os chilenos, renitentes a mirar o pasado, sentíndonos como ilusorios habitantes desta terra da fin do mundo a partir das súas orixes, sen advertir as sucesivas superposicións de etnias e, sobre todo, a dos inmigrantes hispanos, que aínda que non son aquí maioritariamente galegas, si deixaron o recente sinal dos nosos devanceiros vindos da Touza, Santa María de Vilaquinte, Galicia.
Porque a clase dominante, económica e culturalmente, desde a época colonial, deixou na penumbra o noso vigoroso devanceiro galego, mellor expresado, quizais, no segmento de labregos e grandes artesáns da cidade –mesturado co aborixe-, como aqueles carpinteiros de ribeira que construíron as primeiras carabelas en Baiona e Vigo, que cruzaron todos os mares para fincarse en Chiloé, a nosa Nova Galicia, onde aínda hoxe, asomados ao terceiro milenio, labran a madeira dos bosques austrais, como afamados artífices, construíndo barcos de pesca e transporte que cruzan as canles fantasmagóricas do Último Reino. Eduardo Blanco-Amor segue navegando con eles, impulsándose cos hábiles remos da súas verbas inmortais.
Setembro 2018
Fotografías.Tres momentos dunha entrevista
a Eduardo Blanco-Amor no ano 1963.
El Pueblo Gallego, 03/03/1963
