María do Carme Ríos Panisse
Publicado
orixinalmente en Verba, nº 1, 1974: 181-232.
orixinalmente en Verba, nº 1, 1974: 181-232.
Embarcacións en Fontán. Fotografía de Francisco Varela Posse (Vida Gallega, Vigo, 20/08/1925)
VII. ESCOLMA DE TEXTOS DIALECTAIS
Vida do mariñeiro
O mariñeiro march’ás cinco da tarde, e bota tod’á noite no mar. Si pesca vén d’asexo, sobre da noite, ás nove ou des, e si non colle vén sin nada prá casa. Ó mellor, sobre todo nos meses d’outubre, noviembr’e diciembre, van así… da media noite ó día, e veñen ás oito ou ás nove da mañán. Tamén van ó amanexo, sobre do día, e volven ás doce da noite. E ó día, collen o día pra larghar e si non pescan veñen prá casa, per si larghan botan tod’á noite. A vida do mariñeiro élle do peor qu’hai, e ademáis pouco pagha (e aínda hai alghún que non quer’oficio e quer’ir ó mar!), e hoxe menos mal. Antes íbase co cachiño de pan pró bou e a tirar pola corda. Iban a remos, nas bucetas (ahora van a motor), cun cachiño de pan, naquel gharruchiño pra botar tod’á noite. Chovera que ghranizara salías’ó mar. Tamén iban outras veces ás catr’ou cinco da mañán pr’álá a baixo, ó Cebado, a coller unhas xibas, e pra Sada pola tard’a vendelas pola calle para ghaná-la peseta pra comprá-lo pan, e volvía pola noit’á casiña.
(María Fernández)
Casamento curioso
Daquela eu falaba co fillo do meu home. Escribíam’o fillo d’Habana, per’un día (eu nunca quiría vir á casa do meu home, por aquelo de qu’era moza do fillo) oblighéim’a vir aquí, á casa do meu home, e dixérame: “non quero que pases eses traballos, veste para aquí e xa’stá”. O meu home quedóu viudo, e o fillo’staba casado con Lola de Bouza, i entonces dixo: “prá nosa casa vén ben esta que sab’atar no aparello (daquela non sabía facer mais que liñó) i e ghobernaduriña, ca conozo dese que nacéu (que nacín cand’o fillo)”.
(Felisa Martínez)
Morte
Hoxe, hai tempo, morréu o meu neniño, ó amanecer, ás dúas da mañán. Estuvo tres horas na aghonía, o meu Juaniño: “mamá, ai mamá”, “qué meu neniño, qué?”, “non sei que me pasa pola cabeciña que se me vai a vista e non vexo nada”, “xa volverá, meu neniño, xa volverá”. Pero non volvéu. E hoxe quiría’star tod’o día na casa…, pero tamén quero ir á misa, e non houbo maneira que ma dixeran. O cura non poido, que é moi cumplido. Xa llo pedín, unha pra meu home e outra pra meu neniño, pero xa tiñ’á palabra dada.
(Felisa Martínez)
Vida da pescadora na lonxa
Eu sonlle pescadora. Empecéi de catorce anos a ir á rampla. Compraba na rampla e salía daquí ás oito da mañán e ripitíamo-lo viaxe. Sempre ib’á pé, anque despóis puxeron un camión e íbamos no camión e víñamos ás tres da tarde. Tod’á miña vida anduven na rampla, e seghún compraba tamén vindía. Siascaso vindíamos un lote de pateiros a cincuenta reás (ahora pode valer sesenta pesos, o malo é que non-os hai). Vindíamos tamén lotes de chocos, lenghuados, calamares, sardiñas, rebalos, lirpas, lirpotes, rodaballo, mocarte e moitos máis.
(Maruca Carcamán)
Vida da peixeira ambulante
Eu andaba ca sardiña. Ib’á Santa Crus, a Mera, camiñando ca cesta na cabeza berrándolles ás mulleres polas aldeas ofrecéndolles sardiñas. Un día cheguéi a unha porta, a Endexo, e dígholl’eu áquéla muller: “quere sardiña?”, “non, vaite qu’hoxe non damos limosna”, “arre carái con usté! Non lle pido limosna que lle pido si quere sardiña”, “no -nas quero, hoxe non damos limosna”, “ind’á com’o demo con todo!”. (Había cada unha bárbara).
Tíñamos andado así, polos montes, pola Besta (qu’é pra Mera), pra Veigue… Íbamos pró puerto e dormíamos nas cestas e andábamos descalciñas por ahí, chovendo, cas pateliñas na cabeza ofrecéndolles ás mulleres a sardiña.
(María Fernández)
Vida dunha redeira
As rederas empezaban moi novas a traballar na rede e o primeiro que aprendían era a facer o liñó, é decir, botar o ourelo. Dedicábanse sobre todo a arranxar avarías. Íanas buscar a casa e levábanas ás praias onde estaban os aparellos. Cobraban un peso diario e a comida, polo ano 1908, desprazándose desde Sada ata Pontedeume, ata a Marquesa (praia de Betanzos) ou Miño, principalmente. Vexamos un día do seu traballo.
Un día leváronnos a traballar ó aparello á Marquesa, cerca de Betanzos. Íbamos a traballar pró Parrulo, e puxéronnos a caldeirada (picarasa chámanll’eles) de bacalao, sin pan, e puxéronnos en ves de pan unha pataca aghuantand’a sardiña (non era bacalao, eran sardiñas saladas com’á pila!). O viño x’o beberan, e había un raghacho, que non había fonte, e a bebere augha (e logho!). E despóis díronm’unha corrida bárbara, a min: “Porqu’esta condenada sem-pre dí que non está ben!” “eu na miña casa nunca comín sin pan”, dixen ás demais; pero non m’iba ir a palabras cos homes, porqu’estaba nun sitio forasteiro e sóio tiña que me tirara ó mar, si me tiraba ó mar… porque, o barco nadando, na Marquesa augha ó redor, nun charco, pra donde hei ir eu? Pois aghuardar. O caso é que coma patacas, si non como pan x’o comeréi á noite. Pero, á noite vín co Parrulo ó Sada á casa da muller. Pucheiro ó lume, fervendo augha pra darnos café, nunc’o café aparecéu. Un a chorar, outro a ghritar (os fillos) e outro a botar na cama… En fin que pasamos sin cena e máis mortas de frío, e cartos sin cobrar. E, ó día sighinte, a Virxen do Carmen polo mar e o Parrulo acompañándoa! Con todo non lle deseo mal, que Dios lle dé a ghloria, que descans’en pas como descansan os meus si Dios quier.
(Felisa Martínez)
Un accidente no Atiro
Cando máis medo toméi foi cando tumbáramos no río d’Álvaro’n Sabún. Botéi lo menos dous anos despóis que me pasóu o caso e ib’álí e as pernas a temblar e non pudía contenerme.
Tumbáramos nunha punta qu’hai naquela pedra e unha racha de vento fixo tumbá-lo bote por fora da punta, e todos salimos méno-lo compañeiro que non se quixo tirar ó bucío, e falóu con nosoutros sempre, porqu’el vivía i estaba debaixo do bote e si se tira e xurde pra riba non morría. Pero asustóus’ó ’ncontrarse solo (sinón que se liase na rede… porque, non sabemos… pudía liar-se debaixo da rede tamenhe… porque, quén sabe?…). O bote tumbara e a rede ’stab’á bordo e pudía dar voltas por debaixo e liá-lo a el. O caso é que morréu cand’o mar desfix’o bote contr’ás pe-dras. E, ó outro día, con medo e todo, xa se foi ó mare porqu’o mare non se pudía deixar, éramos rapaces novos e daquela vivíamos sólo deso.
(Manuel Presedo)
Oficios de pesca
Os primeiros pescadores qu’houbo en Sada nos tempos vellos foron os cedazos, despóis dos cedazos viñeron as traíñas, despóis das traíñas viñeron as rapetas, despóis as tarrafas, despóis os racús e despóis os xeitos, perseghidos na ría da Cruña polos cedazos, qu’eran os amos da ría. Os cedazos eran artes de pesca cas que se facía un “o” onde collían o peixe cerrándoo. Cun troeiro sacábase do “o” (dos cedazos). Destes cedazos eu recordo Ferro e máis Marisán, na ría da Cruña. Eu era moi pequeno entonces.
(Xán Guillén)
Cando non habí’á tarrafa cambiábamos a outros oficios. Cambiábamos ó palanghre (qu’é cordear), á rapeta da brava, ó xeito, ó boliche… tíñamos varios oficios. De liña, de cordel nada (en Sada nunca se traballóu a eso) máis cá tarrafa, palanghre, rapeta da brava, xeito e boliche, que vén sendo xábregha.
(Ramiro Carcamán)
Faenas de pesca
Pois, aquel día de verdá que non che fumos moi contentos, porque o mare érach’un pouco vivo e habíache quenhe non lle ghustaba moito. Pero por certo, fumos ind’á forza, ind’á forza e montámo-lo cabo Priore. E por alí íbamos un pouquiño cansados, porqu’había unha briza do norte e non ghraciaba qu’había que boghare, pero fumos indo e foise quedando calma, e fumos bogha bogha hasta Portonovo. Cheghamos a Portonovo, fondeamos un pouco, pero claro, alí non había bon sitio pra larghar. Erach’á brava, que daquela había qu’andar á brava, e os rebalos, pra collelos había que tirars’o mare. De maneira que fumos indo, e fumos hast’á boca de Cedeira, e alí, antes de cheghar a Cedeira, na plaia pequena larghamos e non matamos nada, e a xente toda enfadada. Dimos volta dalí, e viñemos vindo pouco a pouco e metémonos na plaia ghrande, na Frouxeira, e por certo vaia!, alí tuvemos unha mui ghrande. Larghamos por terra de Percibilleira e matamos un lance de rebalo que carghámo-la lancha, i érache unha lancha ghrande, chamábas’ Inocencia, era daquí de Sada, do Periquete. E carghámo-la pero carghadiña. Hai qu’aleghría, despóis a xente toda bailaba x’ó creo! Pero despóis inda ch’houbo que vir a remos hast’á Cruña e non ch’era unha broma, que non ch’había modo máis que boghare. Nin botámo-la vela arriba. De ves en cando parrábamos a botar un pitillo e con todo, cansado tod’o mundo botab’unha risada, pero claro’stá, a risada iba, pero, com’unha copiña non-a había, qu xa s’acabara un nada que levaba. Pero cando cheghamos á Cruña, entre frito e unhos vasiños (aínda che me parece que foi onte!)…pero vaia! vendímolo moi ben, daba muito ghusto vendelo despóis. De todas maneiras non ch’é un enredo vilo vender á Cruña a remos si non houber’un vento favorable, e poucas veces o había, porque, ighual s’iba a Baldaio, cerca de Malpica.
(Manuel Presedo)
O patexo
O patexo non era un carghamento pilighroso, porque, siscaso, podíase vir carghado e cás’irse a pique, íbas’un pouco a lancha, pero com’o patexo boiaba, logho, desaloghábase, e tirába-la cubert’ó mare, e quedabas valeiro e así non había coidado ninghún. A cousa do patexo era mui esclava, moito. Sanghrábanlles as más (a min non que teño a mán moi dura) ós cinco qu’andaban na buceta. Había qu’ir collelo a Cedeira, cando s’iba en lanchas ghrandes, nas ppequenas collíase polas rías. Pero, había viaxes que cando íbamos a Cedeira xa non estaba mal. Eu acord’un viaxe d’ílo antevíspera dos Remedios, e, por certo, éramos traballadores naquel tempo (xa hai anos desto). E claro fumos hasta aló sin botá-la vela arriba e boghando sempre. Catr’homiños e o rapás ghobernábanos. E, claro, cheghamos mui cansados pra vir carghadiños e daquela non ghanabas no viaxe máis de tres ou catro pesos, que non ghanabas máis, no vivnte, dezasete, vinteún, vintecatro, non ghanabas máis. Era unha pobreza barbarisma! Pois desto, cand’este conto (estab’eu solteiro, aínda, Serafín de Fufú andaba de rapás e Ghrabiel de Prada er’o que mandab’á lancha, qu’era a lancha do Parrulo. Xa morreron todos, unicamente Serafín)… Fumos alá, carghamos de patexo, botámo-los dous días,índa non, peroo así a todo vendímo-lo patexo, descarghámolo e fumos ós Remedios, e logho!, á romería, arriba de Betanzos, e despois a san Esidro.
(Manuel Presedo)
Día de sorte
Hox’estóu mui contento, porque tamenhe, o día dos Santos Inocentes, tocóuchenos unha bravada na casa mui bunita, pero non foi inocentada eh! Eu tomeino ’n primeiro cando mo contaban, que me parecía qu’era por sere día dos Santos Inocentes, pero despóis cando viñeron e me trouxeron un rebalo de muestra dixen eu: “ai, daquela é verdade, así si que me ghust’á minhe!”, e quedeiche ben contento, que por certo, máis aleghría nunc’á recibinhe. Fixeron moitos cartos, sete mididas que son unhos cen mil pesos, e tocan a unhas quince mil pesetas a cada ún. Foi a calada, é decir a mareíña máis ghrande que fixemos en tod’á costeira. É unha marea mui bunita porque foi ó rebalo, foi unha suerte. E máis non foi á brava. Ahora non hai que poñerse os calzoncilloos de baeta e ún desnudo á augha, saltando pola area nin por nada, ahora desd’abordo fais’a marea do rebalo, e debidamente.
Aqui hai unha cuadrilla deles que queren levá-la marea. Estanche mui contentos porque, claro’stá, unha presiña destas a tod’o mundo lle ghusta. Pero’stán mui contentos porque veu sin pensar, pero, veu mui benhe, veu mui benhe. Ó achaque rímonos un pouco. Bótase unha copiña, en fin, un cafeíño… porque frío faino, pero, ahora xa non se quitan as zocas, qu’ahora x’os mariñeiros no-nas queren tammpouco que todos ghastan zapatós e botas e por ahí. E dá máis ghustiño por eso.
(Manuel Presedo)
Embarcacións amarradas no Cargadoiro.
Fotografía de Francisco Varela Posse
(Céltiga, Buenos Aires, 25/01/1928)
Informadores
Elvira Novo, 58 anos. Pescadora (vendedora de peixe na praza).
Emilio Eljurjo, 45 anos. Carpinteiro de ribeira.
Antonio López (O Nelo), 56 anos. Redeiro e pescador
Xosé Carballido, 60 anos. Pescador
Maruca Carcamán, 67 anos. Pescadora da lonxa
Ramiro Carcamán, 71 anos. Pescador (patrón).
Manuel Presedo (Moliño), 70 anos. Pescador (patrón) e redeiro.
Felisa Martínez, 82 anos. Redeira ambulante.
María Fernández, 68 anos. Vendedora ambulante.
Xán Guillén, 86 anos. Pescador.
Xosé Mariño, 60 anos. Empregado nunha fábrica de salazón e conserva.
Bibliografía
CARRÉ ALVARELLOS, L., Diccionario galego-castelán, A Cruña, 1951.
CASARES, J., Diccionario ideológico de la lengua española. Barcelona, 1959.
CRESPO POZO, J., Contribución a un vocabulario castellano-gallego, Madrid, 1963. DURANGO, S., Les oiseaux, París, s.f.
GARCÍA COTORRUELO, E., Estudio sobre el habla de Cartagena y su comarca, Madrid, 1959.
GUIBÉ, J. et HVASS, H., Les poissons, París, s.f. LOPES ALVES, J., A linguagem dos pescadores de Ericeia, Lisboa, 1965.
LORENZO FERNANDEZ, X., “Etnografía: cultura material” en Historia de Galiza (director R. Otero Pedrayo). T II, Buenos Aires, 1962.
MANDAHI-BARTH, G., et BAUCHOT, M. L., Animaux et plantes du bord du mer, París, s.f.
MARTÍNEZ HIDALGO y TERÁN, J. M., Enciclopedia general del mar, Madrid-Barcelona, 1957-1958
OTERO PEDRAYO, R., Guía de Galicia, Vigo, 1954.
QUIROGA, D., La pesca de arrastre en Galicia y sus problemas, Vigo, 1961.
RODRÍGUEZ GONZÁLEZ, E., Diccionario enciclopédico gallego-castellano, Vigo, 1958.
SCHROEDER, W., Die Fisherboote vn Finisterre, VKR, X, 1937, pp. 157-211.
