A FEIRA DE ED‐MUNDO. O LIBRO DAS PALABRAS

Edmundo Moure Rojas

Coñecín ao mestre Constantino García en 1998, con ocasión das miñas primeiras xestións para articular en Chile o Programa de Estudos Galegos, que funcionou no Instituto de Estudios Avanzados da Universidade de Santiago de Chile, entre os anos 1999 e 2009, para interromperse polo cese do aporte da Xunta de Galicia, a falta de orzamento universitario local e o desinterese da colectividade galega residente para acceder a estudos (gratuítos) de lingua e cultura galegas. (É esta unha lamentábel realidade que afecta a case a todos os centros e entidades da Galicia exterior). 


Ao Constantino presentoumo o meu bo amigo Manuel González, director do Instituto da Lingua Galega, na Universidade de Santiago de Compostela. Foi para min un agasallo e unha descuberta coñecer a tan notábel mestre da filoloxía galega, mediante o constante exercicio xornalístico, sobre todo desde os seus breves textos en La Voz de Galicia, durante décadas, cun amor entrañábel pola lingua galega, que estimaba como corpus vivo e dinámico, ópera magna construída ao longo dos séculos polos seus principais falantes: labregos e mariñeiros de Galicia, entendendo, ademais, que a academia só cautela as correctas expresións lingüísticas, mediante normas que regulan o que chamamos o “bo uso” do idioma, pero que nunca poderán substituír, nin tampouco tapar ese rumor milenario que agroma do inconsciente colectivo dun pobo como o noso, o galego, que traduciu a visión única e particular da súa cosmogonía por medio da construción dunha lingua rumorosa, onomatopeica e singularmente poética que constitúe un dos imprescindíbeis cantos vitais e estéticos deste planeta chamado Terra, na veneración das culturas multifacéticas que xamais quixeramos ver uniformadas nin menos asoballadas por ningún centralismo, sexa estatal ou global, ameaza que hoxe sobrevoa a diversidade civilizatoria, e que apreciamos, con alarma e rebeldía neste canto austral chamado Chile, exercida como violenta realidade contra a cultura vernácula mapuche e a súa engaiolante lingua, o mapudungun. 
Escribe o mestre:

Todo falante sabe que a súa fala é un código co que

se entende coas demais persoas que o rodean e ten

sempre uns modelos ou patróns lingüísticos para
imitar. Eses modelos adoitan se-las persoas que
teñen un prestixio meirande ca el. Iso sucede en
calquera lingua ou dialecto, e en calquera época da
súa historia. Se pensamos no vasto mundo do Imperio
Romano, vemos que en tódalas partes se
conservou unha grande unidade da lingua falada
porque tódolos falantes imitaban ós mandos políticos,
administrativos, educativos ou comerciais,
que, á súa vez, mantiñan a mesma relación con
respecto ós representantes do poder central de
Roma manifestados nos seus patricios. Cando estes
modelos romanos non foron xa tidos en conta polos
demais falantes do imperio porque as invasións
xermánicas romperon as comunicacións, a lingua
latina foise quebrar e rompeu en varios dialectos
[…].
Pouco a pouco estas linguas vulgares van suplindo
ó latín e converténdose en linguas non só de comunicación
normal, senón tamén de comunicación
cultural, literaria, etc. Pénsese que nesta época
practicamente non había lectores e polo tanto os
modelos eran orais: A fala dos clérigos nas súas
prédicas, a dos notarios, administradores de xustiza,
alcaldes, etc., representarían os modelos de
prestixio social. A influencia dos xograres e dos
actores das representacións teatrais serían os patróns
da influencia literaria na lingua oral.

Cando hoxe, lector amigo, temos algunha dúbida léxica, semántica ou gramatical, podemos recorrer á xigantesca biblioteca virtual de Internet e así dilucidala. Meu pai e tamén nós, acudiamos aos dicionarios da RAE ou ao de Martín Alonso (para o idioma galego, non tiñamos daquela dicionarios). Nas extensas épocas da oralidade, antes do libro –produto de considerábel difusión desde non hai tanto-, había que consultar aos máis cultos ou coñecedores da comunidade, para dar realidade lingüística e conceptual a un obxecto ou ente novo do que non coñeciamos o nome. Mais debemos entender que o idioma é dinámico, así como o Constantino afirma:
As palabras cambian ó longo dos tempos a súa
significación e mesmo poden desaparecer e ser
substituídas por outras que tiñan significados algo
parecidos ou por palabras de nova creación ou de
recreación doutras xa existentes.
Colleiteira de palabras foi Rosalía de Castro, na Galicia da segunda metade do século XIX, pese a que non era falante galega, como ben aclara Xesús Alonso Montero, xa que no seo da súa familia non se falaba esa “lingua de campesiños”, pero que soubo descubrir naquela fala popular un gran patrimonio estético e poético para a súa propia recreación de xenial escritora.
En Chile, Gabriela Mistral fixo o propio, recompilando termos verbais, xiros e tópicos que permanecían aínda en boca dos habitantes do Val de Elqui, na IV Rexión de Chile, conservados durante catro séculos nesa vastísima biblioteca sen muros que constitúe a oralidade. O mesmo continúa facendo hoxe Renato Cárdenas, en Chiloé (Nova Galicia), onde sobreviven usos idiomáticos dos séculos XVII e XVIII que desapareceron hai moito na Península Ibérica, xunto á riqueza léxica do entorno huilliche1.
En xullo de 1999 volvín reunirme co amigo Constantino, nas dependencias do Instituto. Díxome, coa súa habitual pachorra e retranca galegas: -“Ti non parece que foses doutro sitio ca este, Moure… Non che vexo traza de suramericano, se cadra”… Non souben se tomalo como un eloxio, polos meus xenes galaicos, ou como un deosto, desde a miña condición de chileno do sur de sures. Logo, pedinlle doce exemplares dun dicionario breve da lingua galega, para os meus noveis alumnos en Chile. Levantouse do seu asento, deixou a pipa sobre do escritorio, colleu do andel seis volumes, para entregarmos cun xesto obsequioso. Entón, collín pola miña conta outros seis, dicíndolle que necesitaba ese material para os meus cursos no remoto Chile, e sumeinos ao monte. Espetoume: -“Moure, vamos ver, ti es un ladrón ou que?”.
Cando rematou aquel inesquecible curso de Lingua e Cultura Galegas ao que concorrín, en xullo de 1999, Ano Xacobeo, para máis datos, a Constantino correspondeulle entregarme o diploma que certificaba alí o noso aprobado académico. Ao estenderme o pergamiño -el estaba na testeira do salón de honra, xunto a Fraga Iribarne, a Celso Currás e a Manuel Regueiro-, díxome: -“Doucho de lástima…” Respondinlle ao instante: -“Conste que falo mellor galego ca ti”. Era un exabrupto meu, unha arroutada intempestiva quizais, pero no contexto de dous galegos brandindo a ironía como un estilete, resultou graciosa esa brincadeira, e todos riron de boa gana.
Constantino García entregouse á causa da lingua galega, desde e polo oficio da palabra, facendo gala da súa proverbial bonhomía e xenerosa humildade, allea por completo á procura de prebendas, títulos ou galardóns. Actitude que nalgunha oportunidade contrastamos coas prácticas mediocres e vulgares dunha burocracia que adoita actuar, -aquí e alá- respecto dos bens culturais e artísticos, coma se se tratase dunha groseira compravenda de artigos suntuarios.
En maio de 2004, noutra das miñas visitas, Constantino obsequioume con O Libro das Palabras, auténtica xoia lingüística e filolóxica que é o tema central desta crónica.
Mil duascentas páxinas de aportes ao coñecemento da lingua galega, en instancias de clarificación normativa e de non poucas discusións académicas para resolver determinadas formas, aínda non concluída en Galicia. Constantino García opta por aproveitar a experiencia dos paradigmas literarios, pero sen esquecer o dinamismo do idioma, entre o seu uso utilitario e o respecto colectivo por quen lle deron vida e aínda lla outorgan desde a fala cotiá, ao abeiro dos seus oficios e diversas actividades sobre o corpo latexante da nación galega, dona dunha lingua, dun territorio e dunha historia que lle outorgan a súa plena identidade de nación.
Esta magna obra está constituída polos seguintes capítulos ou apartados:
I. VARIA; II. RECANTOS DA LINGUA; III. FOLLAS DA LINGUA; IV. RETRINCOS DA LINGUA; V. COUSAS DA LINGUA 1989; VI. CARTAFOL DA LINGUA; VII. PENEIRANDO PALABRAS; VIII. TESOUROS DA LINGUA; IX. GLOSAS DA LINGUA; X. FIESTRAS DA LINGUA; XI. MATINANDO NA LINGUA…
Cunha constante (non en balde chámase Constantino) entrega de textos analíticos e reflexivos, o mestre García levou a cabo un paciente e fondo labor a través dun xornal de ampla circulación, como o é La Voz de Galicia, para informar e inquietar aos lectores respecto da riqueza dunha lingua que permaneceu catro séculos no abandono das minorías cultas -por así dicilo-: nobreza, fidalgos e burgueses, entregada case por completo ao uso popular, tanto na Galicia ribeirega como na Galicia profunda: notábel simbiose que chamamos “cultura de beiramar” (“bordemar”, en Chiloé), por medio da cal o pobo galego une as súas actividades pesqueira e mariñeira coa agrícola campesiña, constituíndo unha identidade sociolóxica dual, e outorgando á fala cotiá unha riquísima variedade de termos e expresións de ambos mundos.
Xunto a esta multiplicidade, Galicia exhibe tamén unha extraordinaria diseminación de pequenos pobos, aldea, casais, parroquias e vilas, en cuxo territorio de trinta mil quilómetros cadrados atopamos a metade dos topónimos (nomes de lugares) de toda España. Un fenómeno que nos revela o afán das súas xentes por nomear os espazos, por apropialos, afectivamente, por intermedio dos nomes, facendo viva e alcanzable a vella sentenza filosófica: “O que carece de nome non existe”.
Hai catro afirmacións liminares neste precioso libro que vou escribir aquí, como a mellor homenaxe á obra laboriosa e inestimábel de Constantino García:

– Galicia ten unha lingua de seu, que está depositada
na alma de tódolos galegofalantes, que teñen,
ademais, a obriga moral de cultivala, usándoa en
tódolos mesteres da súa vida;

– Galicia ten unha lingua de seu, aínda que haxa
quen pense que non serve senón para as pequenas
ocasións e que para as grandes están o castelán ou
mesmo o portugués;

– Galicia ten una lingua de seu que non necesita a
axuda dos que agora a queren salvar eliminando as
súas raíces co pobo;

– Galicia fala galego e non se deixará arrebata-lo
seu tesouro máis prezado cambiando as súas expresións
máis íntimas, as súas verbas máis queridas,
por expresións e verbas alleas ó seu espírito.
Preciso e claro, máxime en tempos de vulgar homoxeneización de formas e modos, en desmedro das particularidades propias de cada pobo, e en beneficio dos poderes fácticos e anónimos dun sistema que pretende transformar o planeta nunha sorte de supermercado xigantesco, onde a banalidade e o consumo compulsivo terminen transformándonos en submisos babecos ou en simples escravos das transnacionais, entendéndonos a través dun trampitán sen matices, unha especie de lingua de simios.
Hai un par de anos, propúxenme levar a cabo unha lectura diaria de O Libro das Palabras, como quen efectúa o rito cotián de ler a Biblia, ese “libro de libros” que hoxe parece lerse bastante menos, rememorando os seus versículos -suponse- para ser mellor persoa ou facerse “menos pecador” cada día. E que mellor oración, lida e aprehendida cada mañá, que as páxinas deste libro que recibín de mans de Constantino García!
Ben, amigo lector, que algo me coñeces a través das palabras que escribo para ti: confésoche que non fun constante no meu propósito dunha lectura disciplinada e persistente. Pero hoxe renovo aquí a miña promesa e acometerei, sen pausa nin abandono, a tarefa de ler, con rigor e renovado pracer, as mil catrocentas trinta reflexións lingüísticas que nos regala o mestre, pois, aínda que nunca serei un galegofalante, senón un tributario desa lingua de Castilla, que tanto eloxiara Pablo Neruda -renovada e enriquecida na América hispana-, procurarei facer honor a esa herdanza que un día nos trouxo,
cruzando o mar proceloso, un neno galego de doce anos -o noso pai Cándido- desde a Galicia profunda, e que rebrota en cada recuncho onde unha palabra galega fai estalar a súa doce prosodia baixo a luz da mañá.
¡Aburiño!
Setembro 2, 2017

Partillar

Deixa unha resposta

O teu enderezo electrónico non se publicará Os campos obrigatorios están marcados con *