UN MATRIMONIO ENTRE MULLERES

Narciso de Gabriel
Traducción do texto en francés: Hernán Díaz


A Asociación Cultural Irmáns Suárez Picallo fíxome chegar un artigo publicado no xornal Le Courrier de la Plata –editado na capital arxentina– o 18 de xullo de 1904. Titúlase “Un mariage entre femmes”, e trata sobre Elisa Sánchez Loriga e Marcela Gracia Ibeas, que en 1901 protagonizaron “Un matrimonio sen home”, para utilizarmos o titular acuñado por La Voz de Galicia e reproducido por moitos outros medios. O texto foi localizado e trasladado ao castelán polo profesor e historiador arxentino Hernán Díaz. 

Sobre esta historia publiquei en 2008 un libro titulado Elisa e Marcela. Alén dos homes (Vigo: NigraTrea), traducido ao castelán en 2010 (Barcelona: Libros del Silencio), polo que se me pedía un comentario acerca do artigo para as páxinas da revista Areal. E a iso imos. 

Faremos, antes de máis nada, un breve resumo desta apaixonante historia, cuxa trama era “materia de abraio para o novelista, que apenas acertaría a idear enredo semellante”, segundo advertía a escritora Emilia Pardo Bazán. 

Elisa e Marcela coñecéronse a mediados da década de 1880 na Escola Normal feminina da Coruña, situada daquela na Praza de María Pita. Entre elas axiña xurdiu unha amizade que os pais de Elisa estimaron contraproducente, polo que fixeron o posible por afastalas. Non o conseguiron. Ao rematar os estudos de mestra superior, Marcela exerceu a profesión nos concellos de Coristanco, Vimianzo e Dumbría, e Elisa acompañouna case sempre, pois só traballou como mestra de forma esporádica. Formaban unha parella de feito. 

Na primavera de 1901 decidiron transformar o feito en dereito. Para conseguilo, Elisa travestiuse, transformándose en Mario, e logrou convencer ao párroco coruñés de San Xurxo para que primeiro o bautizase como tal e logo o casase coa súa amiga, que, por certo, estaba embarazada. José Sellier deixou constancia da cerimonia matrimonial nunha fotografía que, aos poucos días, dará a volta ao mundo. No rexistro civil coruñés e no da citada parroquia consérvanse as actas civil e eclesiástica desta singular unión, que tivo lugar o 8 de xuño de 1901. 

Ao se descubrir que Mario era en realidade Elisa, as dúas mulleres víronse obrigadas a fuxir, perseguidas como eran pola xustiza, a igrexa e os medios de comunicación. Os diarios devecían por coñecer os pormenores da súa historia e as revistas gráficas por publicar a súa fotografía. 

Buscaron acubillo no Porto, onde atoparon traballo e viviron como marido e muller ata o 16 de agosto de 1901. Nesa data foron detidas pola policía portuguesa a petición das autoridades españolas e ingresaron do cárcere, do que saíron 13 días despois. A súa detención provocou un importante movemento de solidariedade, nomeadamente por parte das mulleres, e tamén da prensa, que fixo unha cobertura espectacular das “dúas españolas matrimoniadas”. Elisa-Mario, que en Portugal se facía chamar Pepe, trocou as saias polos pantalóns o 21 de agosto. 

España solicitara a extradición das nosas protagonistas, e Portugal aceptara entregalas logo de seren xulgadas e cumpriren, no seu caso, a pena que correspondese polos delitos que se lles imputaban en terras lusitanas. Finalmente foron absolvidas, polo que procedía a súa entrega. Unha vez máis, había que fuxir. 

O novo destino foi Bos Aires, onde o 15 de xuño de 1902 desembarcou Elisa, chamada agora María, e algúns meses despois Marcela, convertida en Carmen, que ía acompañada da súa filla, nacida no Porto o día de Reis dese mesmo ano. 

Na capital arxentina Elisa-María casou de novo o 30 de setembro de 1903. Agora facíao con Crhistian Jensen, un dinamarqués dono dun pequeno comercio. A diferenza de idade era notable: ela tiña 40 anos e el 64. 

O matrimonio non foi feliz, e María mesmo se negaba a ter relacións sexuais co seu marido. Finalmente, Jensen, despois de facer as indagacións pertinentes, soubo que estaba casado con Elisa-Mario, principal protagonista do “matrimonio sen home”, e denunciou a súa muller nun xulgado bonaerense en 1904. Na denuncia cuestionábase a condición feminina de María e solicitábase a nulidade do matrimonio. 

Este é o contexto en que o 18 de xullo publica o artigo reproducido nestas páxinas o xornal da colectividade francesa de Río da Prata. Previamente ocupáranse do asunto durante dous días (16 e 17) La Prensa, cunha certa extensión, e La Nación, de forma máis breve, e El Correo Español e El País só durante un (17). Unha cobertura moi contida, se a comparamos coa pormenorizada que recibira a historia das dúas mulleres en España e Portugal. De feito, algúns xornais e revistas arxentinos dedican agora menos atención a Elisa e Marcela da que lles concederan en 1901, cando non estaban en condicións de producir información e debían limitarse a reproducir a procedente do outro lado do océano. Tal foi o caso de El Correo Español, El Eco de Galicia e a revista gráfica Caras y Caretas, que no seu día reproducira a fotografía realizada por Sellier e agora silencia o caso. 

“Un mariage entre femmes” coincide, no fundamental, co publicado polo resto da prensa, mesmo nos erros, consistentes en situar a celebración do matrimonio nunha aldea da provincia da Coruña ou en describir a Marcela como ex-alumna de Elisa. Polo demais, o texto ten algunhas singularidades, das que cando menos dúas son merecedoras de seren subliñadas. 

En primeiro lugar, e fundamentalmente, alúdese ao feminismo, pois algúns entendían, segundo podemos ler no artigo, que este matrimonio entre mulleres obedecía “a unha nova forma de feminismo”. No meu libro, logo de contar a historia, examinar os procesos a que foron sometidas Marcela e Elisa e analizar a repercusión pública dos feitos, procurei interpretalos á luz de catro categorías: hermafroditismo (tal foi a explicación á que recorreu Elisa-Mario para xustificar a súa adopción dunha identidade masculina), travestismo, lesbianismo e feminismo. Mais as referencias das fontes á relación do “matrimonio sen home” co feminismo escasean, e a presente é unha das contadas excepcións. En todo caso, e na miña opinión, esta historia de amor foi posible debido á progresiva consecución dalgunhas das reivindicacións propias do movemento feminista, como o acceso das mulleres ao sistema educativo e a un traballo remunerado. A autonomía mental e material que un e outro fornecen propiciaron sen dúbida a emerxencia e continuidade de relacións afectivas e sexuais entre mulleres. 

En segundo lugar, e no tocante ao exame médico a que foi sometida Elisa para comprobar a súa condición feminina –a cargo de tres médicos e non dos dous inicialmente previstos–, cuestionada por Jensen, afírmase que o informe pericial forneceu precisións técnicas sobre a súa “constitución física” que “permiten comprender por que o matrimonio que contraeu con Jensen nunca puido ser consagrado”. Referíanse esas precisións a algún trazo, por leve que fose, que puidese ser asimilado ao herma-froditismo? Tratábase dunha simple elucubración do responsable da noticia? De feito, segundo o mesmo xornalista recoñecía, os tres médicos concluíron que “María Sánchez é efectivamente unha muller”, e permitíase recomendar ao marido que “saiba perdoarlle o seu pequeno defecto físico. Ten unha idade onde iso non ten grande importancia para el.” O resto da prensa non fixo referencia e ese suposto “defecto”, e limitouse a recoller a decisión do xuíz: o matrimonio era válido por estar contraído entre un home e unha muller. O diario bonaerense El País mesmo engadía, facéndose eco da opinión dos doutores, que María estaba “en pleno goce do seu sexo” (17 de xullo de 1904). 

Quedan, prezados lectores e lectoras, coa versión franco-riopratense da relación entre Elisa e Marcela, ás que o xornalista anónimo se refire como María e Consuelo (a esta última adxudícaselle o apelido García no canto do ver-dadeiro, que era Gracia). Ambas protagonizaron, para dicilo con palabras de Manuel Rivas, “unha das máis extraordinarias historias de amor de todos os tempos.” 


UN MATRIMONIO ENTRE MUJERES 

Una vieja historia. Un matrimonio curioso. Para huir de la popularidad. En Argentina. Nuevo matrimonio. Examen médico. Para salvar a su amiga 

Hace cuatro años, los diarios españoles relataban, con fuertes detalles, un matrimonio curioso celebrado en una aldea de los alrededores de A Coruña. 

Se trataba de dos jóvenes mujeres, una Elisa Carmen María Sánchez, maestra en una escuela comunal, y la otra, ex alumna y amiga de la primera, Consuelo García, que habían abusado de la credulidad de un viejo cura de una pequeña parroquia y se habían unido por los lazos indisolubles del matrimonio. 

Se habló mucho en esa época de esa unión extraña, se discutió sobre las razones que habían podido determinarla. Unos pretendían que se trataba de una nueva forma de feminismo, otros sostenían que María Sánchez era en realidad un hombre y que, abandonando las enaguas, había querido adoptar los pantalones y gozar de todas las prerrogativas que ello implica. 

En suma, no se supo absolutamente nada con precisión y todo lo que se dijo no0 eran más que suposiciones. 


Una popularidad molesta 

El ruido que se hizo alrededor de este asunto era bastante molesto para las dos heroínas de este matrimonio, que resolvieron abandonar su pueblo y refugiarse en una comarca donde pudieran pasar desapercibidas. Se embarcaron entonces hacia la Argentina. Pero María Sánchez, renunciando a los pantalones que había enarbolado de una manera bastante pomposa, retomó sus vestimentas de mujer y su nombre femenino, pues para lograr que se celebre el matrimonio había transformado María en Mario. 

En Buenos Aires, las dos amigas arribaron de incógnito, con una carta de recomendación para una familia donde encontraron durante algún tiempo casa y comida. Pero las exigencias de la vida las forzaron a separarse. 

María Sánchez entró como doméstica al servicio del M.B. En cuanto a su “esposa”, no sabemos qué hizo, al menos durante un tiempo. 

En su nuevo empleo, María Sánchez conoció al señor Christian Jensen, que tenía un pequeño negocio cerca de la casa de M.B. 


Nuevo casamiento 

Se establecieron relaciones de amistad entre María Sánchez y Jensen, y un buen día, hace de esto siete meses, este último le propuso matrimonio a María. La propuesta era bastante tentadora. Jensen tenía un pequeño capital y en definitiva el arreglo no era muy desproporcionado en cuanto a la edad: el esposo tenía 69 años y la esposa 39. 

María, olvidando su primera unión, aceptó entonces la propuesta de Jensen y se celebró el matrimonio. 

Los nuevos cónyuges poco tiempo después abandonaron Buenos Aires y se instalaron en Banderaló, sobre el Ferrocarril del Oeste, donde Jensen tenía una propiedad.* 

Pero pronto estallaron escenas violentas entre los dos esposos y Jensen le reprochaba continuamente a su mujer el rechazo que oponía a la consagración del matrimonio. 


Consuelo reencontrada 

Mientras tanto, sobrevino un momento de calma. Fue entonces cuando Consuelo García, teniendo con ella un niño, vino a reencontrar a su amiga, su esposo. 

Consuelo fue presentada a Jensen como la hermana de María. Sorprendido al principio por descubrir una cuñada cuya existencia ignoraba, pronto se alegró pues esta diversión vino a suavizar el carácter bastante violento de su esposa. Pero enseguida la amistad estrecha que unía a las dos mujeres lo puso celoso. Reticencias continuas le inspiraron inquietud, y se preguntó si no conspiraban ambas contra él, si un misterio no vinculaba a las dos mujeres. 

Quiso sacarse toda duda y un día vino a Buenos Aires para buscar información sobre María y sobre Consuelo. Poco a poco, por aquí y por allá, supo la historia del matrimonio entre las dos mujeres. 


Una demanda de nulidad de matrimonio 

Entonces se le vino a la cabeza la idea de que, en razón del rechazo de parte de su mujer a cumplir sus deberes de esposa, podría ser que él hubiera desposado un hombre. 

Fue a consultar a un abogado. Este último le aconsejó ir a ver a un juez de instrucción. 

En consecuencia, Jensen vino a someter el caso al Dr. Gallegos y presentó una demanda de nulidad de matrimonio. 

Después de haber estudiado la queja de Jensen, el Dr. Gallegos le encargó a los peritos médicos, doctores Drago y Hernández, practicar un examen médico a María Sánchez. Esta última, enviada a Buenos Aires, fue primero interrogada y aseguró que ella era absolutamente una mujer. Sostuvo que no se podía dar lugar a la demanda de nulidad de matrimonio presentada por su marido pues su primera unión con Consuelo García, al ser puramente religiosa, era absolutamente nula frente a la ley argentina y como mucho ese primer matrimonio habría recibido una sanción legal, y más nulo era cuando la ley no admitía el matrimonio de dos mujeres. Concluyó que sólo su alianza con Jensen era válida. 

Ante las preguntas que le planteó el Dr. Gallegos sobre las razones que la habían llevado a casarse con Consuelo García, se negó a contestar. 


Efectivamente, es una mujer 

El examen que se le encargó a los doctores Drago y Hernández tuvo lugar antes de ayer en el departamento de policía. El informe de los peritos médicos concluyó que María Sánchez es efectivamente una mujer. Se proveyeron detalles técnicos, que explicaban la constitución física de María Sánchez. Permiten comprender por qué el matrimonio que ella contrajo con Jensen nunca pudo ser consagrado. 


Las conclusiones del juez 

Como consecuencia del informe, el doctor Gallegos concluyó que no había ninguna razón para anular el matrimonio, y la incompatibilidad de carácter que invocaba además el marido era insuficiente. 

En cuanto al primer matrimonio, celebrado en España, si bien constituye un delito, sólo puede ser castigado en el país donde fue cometido. Los tribunales argentinos de ninguna manera pueden entonces intervenir, máxime que tampoco pueden considerar esa unión como legal. 

Luego de esas conclusiones, María Sánchez, que había sido arrestada provisoriamente, fue puesta nuevamente en libertad y a Jensen se le rechazó la demanda. 


Las revelaciones de María Sánchez. Toda una novela 

Después de haber logrado esa victoria, María Sánchez se permitió hacer confidencias y contar la historia de su primer matrimonio, que hasta hoy había intrigado por su lado misterioso y su carácter bizarro. 

Es toda una novela, que no está desprovista de una alegre poesía; es una historia de devoción que podría tentar a muchos escritores. 

María Sánchez y Consuelo García eran dos amigas íntimas vinculadas desde hacía muchos años. En 1899 un hermano de María, que vivía en La Habana, volvió a España por algunos meses. Cuando visitó a su hermana, conoció a Consuelo y quedó enamorado. Los dos jóvenes se pusieron de novios y el casamiento debía tener lugar antes de la partida del joven hacia Cuba. Pero una noticia convocó repentinamente a Sánchez a La Habana: él debía permanecer una corta estadía allí y volver a España para casarse inmediatamente. Una partida tan precipitada, un retorno tan inminente, hicieron que el joven obtuviera de su novia los favores que ella debería haber reservado hasta el día del matrimonio. 

Pero a penas llegó a La Habana, el joven murió de fiebre amarilla, y cuando Consuelo García se enteró de la triste noticia, acababa de saber que estaba embarazada. 

María Sánchez estuvo tan afligida como su amiga por la doble desgracia que los golpeaba. Resolvió salvar a Consuelo del deshonor y, como ella siempre había tenido un aire masculino, inventó esa estratagema de hacerse pasar por un hombre y desposar a Consuelo, si no ante la ley, al menos ante la Iglesia. Así le dio un marido a la madre y un padre al niño. Ella habría aceptado ese rol y lo habría cumplido hasta el final si la dureza de la vida en Buenos Aires no la hubiera obligado a separarse de su compañera. 

Esa es la novela de María Sánchez. Todo redunda en su honor, y debemos esperar que el señor Jensen, frente al bello rasgo de generosidad de su mujer, sepa perdonarle su pequeño defecto físico. Tiene una edad donde eso no tiene gran importancia para él. 
Imaxe deste artigo: Elisa e Marcela. Fotografía cedida por N. de Gabriel
* “Un mariage entre femmes”, Le Courrier de la Plata, Buenos Aires, 18 de julio de 1904, pág. 2, sin firma. Tra-ducido del francés por Hernán Díaz. 
* Efectivamente, entre los primeros que adquirieron tierras en Banderaló en 1902 figura un Christian Jensen. [N. del T.]

Partillar

Deixa unha resposta

O teu enderezo electrónico non se publicará Os campos obrigatorios están marcados con *