Maise Vázquez García (Memoria de Sada)
A antiga fábrica de Ferrer no porto de Fontán. memoriadesada.com
Galicia,
acontecido no século XVIII, foi o establecemento nas súas vilas e cidades
costeiras de numerosos mercadores e negociantes chegados de Cataluña, atraídos
pola riqueza da que era a primeira rexión pesqueira de España.
acontecido no século XVIII, foi o establecemento nas súas vilas e cidades
costeiras de numerosos mercadores e negociantes chegados de Cataluña, atraídos
pola riqueza da que era a primeira rexión pesqueira de España.
Ao principio, a
presenza dos cataláns nas nosas costas era por tempada, coincidindo coa costeira
da sardiña. Unha vez finalizada esta, emprendían a viaxe de regreso ao seu
lugar de orixe. Ao seu regreso, e para compensar o seu retorno da distribución
de viños e augardentes cataláns en Galicia, limitábanse a adquirir as sardiñas en
salga manufacturadas polos propios galegos (produto moi apreciado para o
consumo en Cataluña). É dicir, que se trataba polo xeral de comerciantes
cataláns que aproveitaban os pingües beneficios que proporcionaba o intercambio
de viño e augardente por salgaduras e coloniais.
presenza dos cataláns nas nosas costas era por tempada, coincidindo coa costeira
da sardiña. Unha vez finalizada esta, emprendían a viaxe de regreso ao seu
lugar de orixe. Ao seu regreso, e para compensar o seu retorno da distribución
de viños e augardentes cataláns en Galicia, limitábanse a adquirir as sardiñas en
salga manufacturadas polos propios galegos (produto moi apreciado para o
consumo en Cataluña). É dicir, que se trataba polo xeral de comerciantes
cataláns que aproveitaban os pingües beneficios que proporcionaba o intercambio
de viño e augardente por salgaduras e coloniais.
A finais do século XVIII a maioría
destes desprazamentos temporais dos comerciantes cataláns convertéronse en
definitivos, enraizando en varias vilas e cidades costeiras galegas, entre as
que se atopaban Sada e Fontán.
destes desprazamentos temporais dos comerciantes cataláns convertéronse en
definitivos, enraizando en varias vilas e cidades costeiras galegas, entre as
que se atopaban Sada e Fontán.
Os “fomentadores catalanes” que se asentan definitivamente
na costa galega introducen as fábricas de salgadura. As devanditas fábricas deseñáronse
en función dunha nova técnica de salgadura (o procedemento do holandés Berkey) que
difería da galega en: botábase gran cantidade de sardiñas enteiras en lagares
que contiñan auga de mar con sal, ata o grao de saturación desexado. Removíanse
e deixábanse cubertas coa auga entre 15 e 30 días. Logo sacábanse da salmoira e
se ensartaban en varas pola cabeza, lavábanse e colocábanse en toneis para o
seu prensado. Co prensado eliminábaselle a graxa ou saín que se recollía e se
empregaba para alumeado ou impermeabilizantes.
na costa galega introducen as fábricas de salgadura. As devanditas fábricas deseñáronse
en función dunha nova técnica de salgadura (o procedemento do holandés Berkey) que
difería da galega en: botábase gran cantidade de sardiñas enteiras en lagares
que contiñan auga de mar con sal, ata o grao de saturación desexado. Removíanse
e deixábanse cubertas coa auga entre 15 e 30 días. Logo sacábanse da salmoira e
se ensartaban en varas pola cabeza, lavábanse e colocábanse en toneis para o
seu prensado. Co prensado eliminábaselle a graxa ou saín que se recollía e se
empregaba para alumeado ou impermeabilizantes.
Antes do século XVIII, nos pobos
da costa onde había maior actividade pesqueira da sardiña, as familias dos
pescadores preparaban a salga das mesmas. As mulleres descabezaban e evisceraban
as sardiñas unha a unha, utilizando as cabezas e tripas como fertilizantes ou
simplemente tirábanas ao mar, mentres que os homes as salgaban. Posteriormente
os arrieiros encargábanse da súa distribución polo interior da península. Con
este proceso de salgadura, que entón non incluía o prensado na súa fase final,
a sardiña mantiña toda a súa graxa e esta graxa en contacto co aire ou cos
cambios de temperatura oxidábase, facendo da sardiña un produto perecedoiro que
se corrompía.
da costa onde había maior actividade pesqueira da sardiña, as familias dos
pescadores preparaban a salga das mesmas. As mulleres descabezaban e evisceraban
as sardiñas unha a unha, utilizando as cabezas e tripas como fertilizantes ou
simplemente tirábanas ao mar, mentres que os homes as salgaban. Posteriormente
os arrieiros encargábanse da súa distribución polo interior da península. Con
este proceso de salgadura, que entón non incluía o prensado na súa fase final,
a sardiña mantiña toda a súa graxa e esta graxa en contacto co aire ou cos
cambios de temperatura oxidábase, facendo da sardiña un produto perecedoiro que
se corrompía.
Allea a este feito migratorio non quedou a vila de Sada, segundo
relata D. Antonio Meijide Pardo:
relata D. Antonio Meijide Pardo:
De la recepción de tan singular y valioso aporte inmigratorio
no han estado ausentes los puertos de Sada y Fontán. Como negociantes pioneros
hay que mencionar a José CAMINADA y Juan OLIVER. Durante un cuatrienio, a partir
de 1754, han abastecido de carne, vino y aguardiente al nutrido personal
empleado en la Real Fábrica de Jarcia y Lonas de S.M.; surtiendo la libra de
carne a 22 maravedíes, y los azumbres de vino y aguardiente a 16 cuartos y 7
reales, respectivamente. Fue aproximadamente desde 1765 cuando comenzó a
incrementarse la presencia de traficantes catalanes. Estos lograron simultanear
la introducción de mercadurías (procedentes mayormente de su país nativo) con la industria conservera
de la pesca. Un ventenio después dichos fomentadores habían ya instalado media docena
de fábricas de salazón en Sada, Fontán y la ensenada de Cirro (fel. de Veigue),
y hacia 1820 se contempla como aquéllas se duplicaron. Fue, pues, el negocio de
la salazón, con creces, el que proporcionó los más pingües lucros a los
empresarios foráneos, cuyas ganancias pronto les permitiría adquirir cuantiosa fincabilidad
rústica, así en Sada como en las parroquias de su entorno.
no han estado ausentes los puertos de Sada y Fontán. Como negociantes pioneros
hay que mencionar a José CAMINADA y Juan OLIVER. Durante un cuatrienio, a partir
de 1754, han abastecido de carne, vino y aguardiente al nutrido personal
empleado en la Real Fábrica de Jarcia y Lonas de S.M.; surtiendo la libra de
carne a 22 maravedíes, y los azumbres de vino y aguardiente a 16 cuartos y 7
reales, respectivamente. Fue aproximadamente desde 1765 cuando comenzó a
incrementarse la presencia de traficantes catalanes. Estos lograron simultanear
la introducción de mercadurías (procedentes mayormente de su país nativo) con la industria conservera
de la pesca. Un ventenio después dichos fomentadores habían ya instalado media docena
de fábricas de salazón en Sada, Fontán y la ensenada de Cirro (fel. de Veigue),
y hacia 1820 se contempla como aquéllas se duplicaron. Fue, pues, el negocio de
la salazón, con creces, el que proporcionó los más pingües lucros a los
empresarios foráneos, cuyas ganancias pronto les permitiría adquirir cuantiosa fincabilidad
rústica, así en Sada como en las parroquias de su entorno.
Os portos de Sada e Fontán, situados sobre a beira
occidental da ría de Betanzos, eran unhas das poboacións pesqueiras de maior
transcendencia da provincia. Tal e como afirmaba Larruga; «de ellos hacen los
catalanes gran salazón y la extraen para Cataluña y otras partes».
Efectivamente, estes pequenos portos de mar convertéronse en asentamento
habitual dos “fomentadores catalanes”, quen atoparon neles a súa situación
ideal, seguramente atraídos pola riqueza das súas augas e a súa proximidade ao porto
da Coruña. O gremio de mareantes contaba en Sada a mediados do século XVIII con
108 matriculados; dispuña de 31 barcos de pesca, 4 rapetóns e 7 lagares para a
salgadura da sardiña, todos eles en mans de cataláns, cos seus competentes almacéns,
dirixidos por outras tantas compañías catalás, que todos os años embarcaban moi
medrado volume de sardiña prensada con destino á costa do Mediterráneo, a
portos do Cantábrico e incluso aos mercados de Indias.
occidental da ría de Betanzos, eran unhas das poboacións pesqueiras de maior
transcendencia da provincia. Tal e como afirmaba Larruga; «de ellos hacen los
catalanes gran salazón y la extraen para Cataluña y otras partes».
Efectivamente, estes pequenos portos de mar convertéronse en asentamento
habitual dos “fomentadores catalanes”, quen atoparon neles a súa situación
ideal, seguramente atraídos pola riqueza das súas augas e a súa proximidade ao porto
da Coruña. O gremio de mareantes contaba en Sada a mediados do século XVIII con
108 matriculados; dispuña de 31 barcos de pesca, 4 rapetóns e 7 lagares para a
salgadura da sardiña, todos eles en mans de cataláns, cos seus competentes almacéns,
dirixidos por outras tantas compañías catalás, que todos os años embarcaban moi
medrado volume de sardiña prensada con destino á costa do Mediterráneo, a
portos do Cantábrico e incluso aos mercados de Indias.
O ilustrado J. Cornide
cualificaba ao porto de Sada como “puerto rico” e del dicía: “se ejercitan durante
el verano y otoño en la pesca de la sardina, de la cual hacen los catalanes
gran salazón que extraen para Cataluña y otras partes y en invierno se dedican
con las rapetas al pescado blanco que suelen despachar a La Coruña y Betanzos”.
cualificaba ao porto de Sada como “puerto rico” e del dicía: “se ejercitan durante
el verano y otoño en la pesca de la sardina, de la cual hacen los catalanes
gran salazón que extraen para Cataluña y otras partes y en invierno se dedican
con las rapetas al pescado blanco que suelen despachar a La Coruña y Betanzos”.
Desde 1784 os “fomentadores catalanes” dominan tamén o negocio da pesca grazas
á súa superioridade técnica posto que introducen novas artes de pesca como a
xávega e o boliche substituíndo as que se viñan usando como liñas, nasas,
enmalle, xeito, traíñas…
á súa superioridade técnica posto que introducen novas artes de pesca como a
xávega e o boliche substituíndo as que se viñan usando como liñas, nasas,
enmalle, xeito, traíñas…
Segundo os datos que obran nos arquivos, a continuación
cítanse algúns dos empresarios cataláns afincados en Sada e dedicados á fábrica
de salgadura entre 1765 e 1820:
cítanse algúns dos empresarios cataláns afincados en Sada e dedicados á fábrica
de salgadura entre 1765 e 1820:
Os irmáns Daniel e Juan Pascual Barreras e os
seus compatriotas José Furriol e Francisco Torrens (todos comerciantes de
Ferrol) formaron compañía en 1772 polo tempo dun lustro. A sociedade axustou
contratar con mareantes de Sada e Fontán en 1775, a efectos de realizar “la
costera de la sardina que Dios les diere, y mataren con sus trahiñas….”
Negociaron tamén os irmáns Pascual coas fábricas de salgadura establecidas en
Fontán, Sada e Mugardos, sen omitir igualmente as remesas de “géneros
comestibles y demás efectos” ás prazas de Montevideo e Buenos Aires.
seus compatriotas José Furriol e Francisco Torrens (todos comerciantes de
Ferrol) formaron compañía en 1772 polo tempo dun lustro. A sociedade axustou
contratar con mareantes de Sada e Fontán en 1775, a efectos de realizar “la
costera de la sardina que Dios les diere, y mataren con sus trahiñas….”
Negociaron tamén os irmáns Pascual coas fábricas de salgadura establecidas en
Fontán, Sada e Mugardos, sen omitir igualmente as remesas de “géneros
comestibles y demás efectos” ás prazas de Montevideo e Buenos Aires.
Daniel
Pascual Barrera tivo ao seu cargo en 1770 o arrendamento da alcabala foránea,
renda aplicada en beneficio da Igrexa Parroquial de Santa
María; peculiar tributo que debían aboar todos os que vendesen peixe e outras
mercancías, quedando exentos unicamente “los arrieros maragatos que vienen a
vender aceite y jabón, pues éstos han de vender libremente”.
Pascual Barrera tivo ao seu cargo en 1770 o arrendamento da alcabala foránea,
renda aplicada en beneficio da Igrexa Parroquial de Santa
María; peculiar tributo que debían aboar todos os que vendesen peixe e outras
mercancías, quedando exentos unicamente “los arrieros maragatos que vienen a
vender aceite y jabón, pues éstos han de vender libremente”.
José Goel a finais
de 1760 instálase na Coruña e en 1774 cos seus socios, tamén cataláns, Juan
Casanova e Francisco Llovet, constitúen nova compañía para dedicarse á
industria salgadora e comercio do bacallau. En 1782, xa aveciñado en Sada,
obtivo o arrendo municipal da referida “alcabala foránea”.
de 1760 instálase na Coruña e en 1774 cos seus socios, tamén cataláns, Juan
Casanova e Francisco Llovet, constitúen nova compañía para dedicarse á
industria salgadora e comercio do bacallau. En 1782, xa aveciñado en Sada,
obtivo o arrendo municipal da referida “alcabala foránea”.
Juan Vidal instalou
unha fábrica de salgadura en Fontán en 1767. Sete anos máis tarde forma
sociedade mercantil co seu fillo Cayetano e o sadense Antonio Lavilla (armador
de traíñas) a fin de promover igualmente o comercio do cánabo.
unha fábrica de salgadura en Fontán en 1767. Sete anos máis tarde forma
sociedade mercantil co seu fillo Cayetano e o sadense Antonio Lavilla (armador
de traíñas) a fin de promover igualmente o comercio do cánabo.
Francisco Pullés
y Serra afíncase nos anos 60 en Fontán, “con su mujer y familia en casa que ha
fabricado”, dedicado a importar da súa terra nativa viño, augardente e máis
licores. Logo, entrégase á salgadura de sardiña e erixe “a las orillas de la
ribera-mar un almacén con su rampla y hombre muerto”. En 1780 vendía esta
industria, por 16.000 reais, ao negociante coruñés Genaro Fontenla.
y Serra afíncase nos anos 60 en Fontán, “con su mujer y familia en casa que ha
fabricado”, dedicado a importar da súa terra nativa viño, augardente e máis
licores. Logo, entrégase á salgadura de sardiña e erixe “a las orillas de la
ribera-mar un almacén con su rampla y hombre muerto”. En 1780 vendía esta
industria, por 16.000 reais, ao negociante coruñés Genaro Fontenla.
José
Torrens y Ros, malia que aveciñado en Lugo desde 1782, durante a costeira da
sardiña residía en Sada, ao obxecto de atender a súa industria de salgadura “compuesta
de un piso, guardilla, techo, lagar, muerto para fabricar sardina, tres bodegas
contiguas por su espalda y otras piezas y oficinas”. Anos despois, Torrens vendía
a súa industria por 40.000 reais á importante firma ferrolá Soler Domenech y
Cía.
Torrens y Ros, malia que aveciñado en Lugo desde 1782, durante a costeira da
sardiña residía en Sada, ao obxecto de atender a súa industria de salgadura “compuesta
de un piso, guardilla, techo, lagar, muerto para fabricar sardina, tres bodegas
contiguas por su espalda y otras piezas y oficinas”. Anos despois, Torrens vendía
a súa industria por 40.000 reais á importante firma ferrolá Soler Domenech y
Cía.
José Carbonell establece, na última década do século XVIII, unha industria
de salgadura no porto de Fontán. Sábese unicamente que a súa fábrica estivo
valorada en 145.665 reais, segundo ditaminaron os peritos intervenientes nas
partillas dos bens que Carbonell, a raíz de falecer a súa esposa, Dna. Teresa
de Casas Moreira, axustou cos seus fillos.
de salgadura no porto de Fontán. Sábese unicamente que a súa fábrica estivo
valorada en 145.665 reais, segundo ditaminaron os peritos intervenientes nas
partillas dos bens que Carbonell, a raíz de falecer a súa esposa, Dna. Teresa
de Casas Moreira, axustou cos seus fillos.
Francisco Ferrer y Albà menor era
fillo de Francisco Ferrer y Albà maior, que chegara á Coruña con 10 anos,
acompañando ao seu padrasto Pablo Albà. Nacido na Coruña constituía, por tanto,
a primeira xeración desta familia de fomentadores de orixe catalá pero de berce
galego. Casou moi axiña cunha moza da burguesía coruñesa, M.ª Magdalena Andrea
Gundián y Carrais, filla do Procurador da Real Audiencia do Reino nesta cidade,
José Francisco Gundián y Bañales. Tras a morte do seu pai, comezou a prosperar
rapidamente nos negocios, a pesar da difícil conxuntura económica. A actividade
maioritariamente elixida polos comerciantes que puideron sobrevivir nestes
difíciles tempos foi o exercicio de corso e mercancía. En realidade, esta nova
variedade de «corso mixto» converteuse nun xeito encuberto de comerciar con
América.
fillo de Francisco Ferrer y Albà maior, que chegara á Coruña con 10 anos,
acompañando ao seu padrasto Pablo Albà. Nacido na Coruña constituía, por tanto,
a primeira xeración desta familia de fomentadores de orixe catalá pero de berce
galego. Casou moi axiña cunha moza da burguesía coruñesa, M.ª Magdalena Andrea
Gundián y Carrais, filla do Procurador da Real Audiencia do Reino nesta cidade,
José Francisco Gundián y Bañales. Tras a morte do seu pai, comezou a prosperar
rapidamente nos negocios, a pesar da difícil conxuntura económica. A actividade
maioritariamente elixida polos comerciantes que puideron sobrevivir nestes
difíciles tempos foi o exercicio de corso e mercancía. En realidade, esta nova
variedade de «corso mixto» converteuse nun xeito encuberto de comerciar con
América.
Non obstante, esta era só unha das múltiples fontes de ingresos de
Francisco Ferrer y Albà, quen rexentaba ademais unha gran variedade de negocios
mercantís, industrias salgadoras e inversións navieiras.
Francisco Ferrer y Albà, quen rexentaba ademais unha gran variedade de negocios
mercantís, industrias salgadoras e inversións navieiras.
Iniciou a industria
salgadora mercando un almacén na Praza da Palloza (que lindaba coa Fábrica
Nacional de Tabacos de la Palloza que comezara a funcionar en 1804), para convertelo
en fábrica de sardiña con todos os aparellos necesarios e os seus lagares.
Almacén ao que axiña se uniría outro de similares características no porto de
Fontán, no que inverteu parte do recibido da herdanza paterna.
salgadora mercando un almacén na Praza da Palloza (que lindaba coa Fábrica
Nacional de Tabacos de la Palloza que comezara a funcionar en 1804), para convertelo
en fábrica de sardiña con todos os aparellos necesarios e os seus lagares.
Almacén ao que axiña se uniría outro de similares características no porto de
Fontán, no que inverteu parte do recibido da herdanza paterna.
Fíxose, así
mesmo, cun importante patrimonio navieiro posuíndo varias goletas e bergantíns que
combinaban o transporte de mercadorías a América coa cabotaxe nacional. Ademais
destas embarcacións contaba con dous gardacostas “armados y dispuestos para
perseguir a los contrabandistas”, así como con lanchas, minuetas e botes como o
Mosquito que servían para trasladar a sardiña e demais pesca salgada desde os
portos veciños como Miño, Sada e Fontán ata o porto da Coruña.
mesmo, cun importante patrimonio navieiro posuíndo varias goletas e bergantíns que
combinaban o transporte de mercadorías a América coa cabotaxe nacional. Ademais
destas embarcacións contaba con dous gardacostas “armados y dispuestos para
perseguir a los contrabandistas”, así como con lanchas, minuetas e botes como o
Mosquito que servían para trasladar a sardiña e demais pesca salgada desde os
portos veciños como Miño, Sada e Fontán ata o porto da Coruña.
Ferrer y Albà
foi un dos principais impulsores da loita para establecer unha sociedade industrial
de protección mutua entre todos os fomentadores de Galicia a mediados dos anos corenta.
Para tal fin, foi elixido como representante dos industriais coruñeses (que
tiñan fábricas de pesca e salga neste porto e outros próximos) en todas as
Xuntas que se puideran celebrar na provincia para constituír a devandita sociedade.
foi un dos principais impulsores da loita para establecer unha sociedade industrial
de protección mutua entre todos os fomentadores de Galicia a mediados dos anos corenta.
Para tal fin, foi elixido como representante dos industriais coruñeses (que
tiñan fábricas de pesca e salga neste porto e outros próximos) en todas as
Xuntas que se puideran celebrar na provincia para constituír a devandita sociedade.
Ademais de todas as actividades citadas, tivo tal importancia Ferrer y Albà
menor na vida social e política que foi nomeado Alcalde da Coruña en 1842.
menor na vida social e política que foi nomeado Alcalde da Coruña en 1842.
Nas imaxes, mulleres traballando nas fábricas: descabezando bocarte, posando para a foto co peixe diante e metendo as sardiñas nos pilos.
memoriadesada.com
