ACCIÓN COLECTIVA NA EMIGRACIÓN. AS PRÁCTICAS SOCIETARIAS DOS SADENSES EN AMÉRICA (II)

Manuel Pérez Lorenzo
Sadenses na Festa da Flor, celebrada por Sada y sus Cotornos en New York no ano 1933. Vida Gallega, Vigo, 10/07/71933


COMPROMISO
IDEOLÓXICO E  ACTIVIDADE POLÍTICA  

Os nosos emigrantes chegaban ao continente  americano animados por múltiples
expectativas,  pero tamén acosados por
todos os problemas que  se derivaban
dunha economía atrasada e profundamente  desigual
no que ao reparto da riqueza  se refire.
A estadía en América levaraos, en moitos 
casos, a se integraren en organizacións políticas,  sindicais e culturais nas que tomarán
conciencia  de todas estas problemáticas
e adoptarán  unha determinada definición
ideolóxica.  

Nos EEUU, nomeadamente
durante a Guerra  Civil, os emigrantes de
Sada e outros concellos  da comarca
desenvolverán un papel activo  en
entidades cunha marcada compoñente ideolóxica: 
as Sociedades Hispanas Confederadas 
(SHC), unha plataforma creada para apoiar a  República, e o Frente Popular Antifascista
Gallego  (FPAG)
1. Á súa fronte
estarán sadenses  como Domingo Alonso
(secretario xeral das  SHC) Emilio Flórez
(moi activo no FPAG) ou  Ramón Mosteiro
(secretario xeral do FPAG).  Este último,
“de gran prestixio entre a comunidade 
galega”, segundo González López, nacera  xa nos EEUU, estudara medicina en Santiago  de Compostela e retornara a New York no  transcurso da guerra. Mosteiro sería o
responsable  da chegada aos EEUU de Ramón
Suárez  Picallo, como o propio Ramón
relataba:  

O Fronte Popular Galego de Axuda
a República  Española da gran urbe
norteamericana  chamábanos aos dous para
que foramos a dar  alí un ciclo de
conferencias. Firmaba Ramón  Mosteiro, un
veciño meu de Sada […]. Iste  Ramón Mosteiro
estivera con nós en Cataluña  darredor da
Noite Boa, cando a guerra  estaba a punto
de rematar, co resultado que  todos xa
prevíamos. Fíxose gran amigo noso  e
díxonos que en chegando a Nova York ocuparíase 
da nosa situación. Eisí o fixo aquel 
gran galeguista e republicán sadense; e cando  leu na prensa norteamericana a noticia do  gran éxodo o 10 de febreiro de 1939,
mandounos  o telegrama. Decíanos nel que
nas  oficiñas da “Cunard Line” de París,
tiñamos a  nosa disposición un pasaxe en
clase “turista”  e 50 dólares en efeitivo
para cada un.2  

A FPAG e as SHC organizaban xiras polos  EEUU, celebrando mitins a cargo de figuras  como Castelao, Basilio Álvarez, Luís Soto ou
o  propio Suárez Picallo e recadando
apoio económico  para a República e para
conducir a América  aos exiliados retidos
en campos de concentración  franceses.
Finalizada a Guerra Civil, o  FPAG
transformaríase, baixo a inspiración de  Castelao,
en Casa Galicia (Unity Gallega of de  U.
S.), un centro galego con outras finalidades 
pero que, non obstante, non cesaría nas súas  reivindicacións políticas democráticas,
opoñéndose  á ditadura de Franco e
agrupando aos exiliados  radicados en New
York
3. O papel dos
nativos  de Sada na xestión de Casa
Galicia sería  protagonista e
determinante: Salvador Galán  foi o seu
primeiro presidente; Ramón Seijo, de  Soñeiro,
seríao en catro ocasións; e Emilio Flórez, 
de Sada de Arriba, presidiría a entidade en  cinco etapas desde os anos 40 ata os 70.
Flórez,  afervoado demócrata e
galeguista, impediu  mentres viviu o uso
da bandeira franquista
4.  

O peso
dos mariñáns nestas institucións correspóndese 
co volume do continxente migratorio 
procedente daquela comarca nos EEUU. 
Precisamente serían os antifascistas sadenses os  que celebrarían unha homenaxe de despedida ao  seu paisano Suárez Picallo antes da súa
partida  cara Santo Domingo, en xullo do
1939:  

Cupo el honor de organizar
aquella humilde  cena de despedida, a un
grupo de buenos antifascistas  nacidos en
Sada. Se le ofrecían al  compañero que
también nacido en Sada, partía,  como el
eterno caminante, hacia otras latitudes. 
¡Siempre, -como Dn. Quijote- rompiendo 
lanzas por la justicia y la dignidad humana…! Fueron las palabras más notables  de Picallo, aquellas en que afirmaba que en
la  lucha por la Libertad, su soñada
Dulcinea,  comenzaba siempre por apoyar
su cayado en  Sada, y marchar siempre
tras el Sol, en el  ansia eterna de los
gallegos de saber dónde se  ponía el
astro rey, cubriendo así, sin darse  cuenta,
la redondez de la tierra.5  

Como
curiosidade cabe destacar nos EEUU a  pertenza
sadenses á masonería. Os casos máis  interesantes
son os dos directivos de Sada y sus  Contornos
Ramón Mosteiro Calza e Antonio  Calza
Tíe, que exercen en diferentes etapas dos 
anos 30, 40 e 50 o cargo de Gran Venerable da  loxia La Fraternidad 387, a máis importante
de  fala hispana dos EEUU
6. Esta
militancia masónica  impregnaría á propia
sociedade de Sada y Contornos  e
manifestaríase nas súas iconografías.  


A
OBRA DOS AMERICANOS EN SADA  

A actividade
das organizacións de emigrantes  deixará
unha forte impronta sobre as comunidades 
de orixe. Unha pegada que é fundamental 
para comprender a historia contemporánea 
de Galicia
7.  

A
introdución de capitais resultou fundamental 
como complemento da economía labrega 
e mariñeira familiar para a redención de foros,  logo dos decretos promulgados na ditadura de  Primo de Rivera. Os cartos de América eran
tamén  destinados á remodelación e
construción de  vivendas e, en non poucos
casos, á adquisición  de embarcacións
pesqueiras que ofrecesen un  medio de
vida ao retorno. O cese da entrada de  divisas
logo do crack do 29 orixinaría unha profunda 
crise, da que se facía eco o xornalista Xohán  A. Suárez Picallo en 1934, cando identificaba  como un dos principais motivos da difícil
situación  económica “a falla do xiro de
América,  enviado a costa de mil
privacións, e lenitivo doutras  tantas
que viña a remediar”
8.  

Por outra parte, non son menos significativas as aportacións á comunidade de orixe a través de bens materiais e de novos servizos. En Sada non se dan casos de doazóns particulares de indianos ricos, como si se dan en moitos outros lugares. Será a acción conxunta dos emigrantes, reunidos en entidades como as que xa temos estudado, a que achegue ao municipio determinadas prestacións das que antes carecía. 

A
entidade máis relevante neste sentido sería 
Sada y sus Contornos, en New York, que, como  vimos, establecía na creación de escolas
neutras  no termo municipal de Sada a súa
principal aspiración,  para así dotar ás
novas xeracións daqueles  medios dos que
os creadores da sociedade  careceran.
Tratábase de axudar a “propagar y  dar a
conocer los fines y principios del raciocinio 
natural por medio de un sistema educativo y  neutro, el cual estará basado en un plan de
enseñanza  moderno, verdadero y natural,
libre de  errores y prejuicios dogmáticos
y sectaristas”
9.  

Para estes fins, crearíase unha delegación da  sociedade en Sada, constituída en 191810. Sería  quen vertebraría as relacións entre ambas
beiras  do Atlántico, así como a
encargada de pór  en práctica os
proxectos da sociedade homónima  neoiorquina
cos fondos que esta aportaba.  As súas
aspiracións veranse culminadas no ano  1927,
cando se inaugure o moderno e hixiénico  edificio
e se comecen a impartir aulas seguindo  aqueles
innovadores preceptos pedagóxicos
11.  

Fóra do
que é a creación e sostemento de  centros
educativos, os emigrantes de Sada en  América
tamén realizaron outras aportacións  materiais
ao desenvolvemento dos seus respectivos  lugares
de orixe. Unidos de Sada, no  1929, coa
colaboración de destacados elementos  e
por iniciativa, unha vez máis, de Ramón  Suárez
Picallo, doaría ás escolas de Sada y sus 
Contornos un completo fondo bibliográfico  duns 800 volumes, a biblioteca “República
Argentina”,  coa súa propia vitrina na
que lucía o  nome da sociedade e o escudo
arxentino. Desde  New York remitiríanse
varias caixas máis de  libros que
completarían a colección
12.  

Tamén
desde estas sociedades téñense remitido  achegas
económicas concretas destinadas  a
labores humanitarios en momentos de  crise,
para realizar repartos de comida entre os 
máis desfavorecidos. É o caso de Sada y sus  Contornos, que no 1924 remitía 2000 pesetas  para a compra de víveres logo do último
temporal,  repartíndose pan e patacas
entre 75 familias  sen recursos durante 5
semanas
13. Entre  outras achegas singulares destacaría a lápida  dun mestre de Sada falecido no 1927, José
María  Golán, sufragada por “un grupo de
exalumnos  residentes en Nueva York”
14.  


NOVAS IDEAS QUE CRUZAN O ATLÁNTICO  

Tamén no plano ideolóxico se percibe a  influencia de América, introducida a través
de  diferentes vías nas localidades de
orixe dos  emigrados.
 

As
revistas publicadas pola colectividade  galega
de Buenos Aires chegaban periodicamente  á
Sada. No ano 1926, a agrupación xuvenil  Mareiras
estaba subscrita á revista
Céltiga,  de
marcada tendencia nacionalista
15. Do mesmo  xeito,
a prensa local atopaba un importante  mercado
entre as colectividades emigrantes.  Así,
a revista
Mariñana, publicada en Sada entre  os anos 1925 e 1926, tiña puntos de venda en  New York, Boston, La Habana e Buenos Aires.  

Mais a vía principal de penetración destas  influencias son os propios emigrantes
retornados  que, como vimos, en América
adquiriran  unha certa bagaxe tanto
ideolóxica como na  praxe sindical ou
dentro dos colectivos galegos.  

A
incidencia dos emigrantes retornados no  movemento
obreiro foi significativa, nomeadamente  no
anarquismo, que foi a corrente de  maior
implantación en Sada. Non poucos cadros  sindicais
procedían dos EEUU, como é o  caso de
José Monzo Ríos ou de Emilio Amor,  ambos
presidentes do Sindicato de Oficios Varios 
de Sada, da CNT.  

Por outra banda,
os principais dirixentes  republicanos
que á altura do 1931 militan na  ORGA
proceden da emigración norteamericana,  como
Justo Rodríguez Pérez (primeiro alcalde  da
República) e Antonio Fernández Pita  (segundo
alcalde e fundador de Sada y sus Contornos). 
Influintes sobre o republicanismo local 
serían tamén os irmáns Villacampa Méndez.  

Pedro, retornado de New York a finais dos
anos  20, exercerá como concelleiro na
corporación  republicana entre 1931 e
1936, e Juan será obxecto  de diversos
recoñecementos na vila, que  visitaba
periodicamente malia seguir residindo  en
América. Directivo de Sada y sus Contornos, 
presidente de Casa de Galicia de New York nos  anos 30 e presidente tamén dun Comité pro-  Autonomía de Galicia, será o portador da
bandeira  tricolor na manifestación
celebrada con  motivo da proclamación da
II República, o 14  de abril de 1931, e
en agosto de 1932, será homenaxeado  pola
corporación municipal:  

Ha tenido
lugar el pasado domingo una comida  íntima
con que un grupo de amigos ha  obsequiado
a don Juan Villacampa, recién  llegado de
Nueva York, en donde residía. El  señor
Villacampa es un fervoroso republicano  que,
meses antes de proclamarse el régimen  ofreció
sus dineros para la causa. El Ayuntamiento, 
durante el homenaje, le hizo entrega 
de una pequeña pañoleta de seda con los colores  de la bandera nacional […].16  

Tamén en New York residía o influente republicano  José Casal Pallares, retornado a Sada  no 193617. Pola mesma cidade pasara o principal  dirixente de Izquierda Republicana e natural  de Veigue Eugenio Pazos Pereiro.  A incidencia da emigración deixarase sentir  tamén na implantación en Sada do nacionalismo  galego. 

Cabe mencionar a dúas figuras eminentes,
como foron Lugrís Freire e Suárez  Picallo,
ambos de Sada, e que se formaron politicamente 
na emigración, o primeiro deles na 
Habana finisecular e o segundo no Buenos Aires  dos anos 10 e 20. Os dous teñen unha enorme  influencia no desenvolvemento de prácticas  e agrupacións de carácter galeguista nas
Mariñas,  a través da súa popularidade e
dos seus  vínculos familiares. Nos anos
20, Manuel L.  Freire-Calvelo, curmán de
Lugrís Freire, artellaba  e presidía a
agrupación xuvenil nacionalista  Mareiras.
Cando Ramón Suárez Picallo  visita a súa
vila natal en 1926 é recibido polos  rapaces
de Mareiras:  

Cando souperon
quen eu era, puxéronse de  pé e
relixiosamente, cantaron o Hino Galego  […].
Despois, un neniño de 11 anos  rezou
-está é a espresión- “Galicia” de Cabanillas 
con tanta enerxía e propiedade,  que
de atoparse alí o Poeta da Raza houbérao 
apreixado. Eu, pola miña parte, confeso 
que non trocaría o máis apoteósico homaxe,  por este sinxelo, emocionante, que me  tributaron os rapaces mariñeiros do meu  pobo natal.18  

Na II República, o principal expoñente do Partido Galeguista en Sada sería Xohán Antón Suárez Picallo, irmán de Ramón.

Logo
da sublevación militar do 1936, o  “americano”
sufriría unha caracterización negativa,  como
home arrogante e inmoral que ven a  rachar
coa harmonía, introducindo ideas  “malsanas”.
O cóengo compostelán Manuel Silva  Ferreiro,
no 1938, exemplificaba á perfección  este
discurso no seu libro
Galicia y
el movimiento  nacional
. No capítulo referido a Sada,  líase un texto que merece ser reproducido:  

Una parte de las ideas malsanas y revolucionarias,  tuvieron sus más eficaces propagadores  y panegiristas en los gallegos
americanizados.  […]  Muchos son los pueblos de la Región Gallega  que pueden señalar uno de esos tipos, como  causante de sus desventuras. Uno de ellos, es  sin duda alguna la villa de Sada, pueblo
laborioso,  trabajador y pacífico, hasta
que, de  Norte-América, llegó José Monzo
dispuesto a  sembrar entre los suyos las
doctrinas anarquistas  y anarquizantes de
que traía henchido  el corazón, ayudado
por Justo Rodríguez, tan  malo como él,
aunque más recatado y más  zorro sobre
todo.  De allí arranca la organización
obrera en Sada  […].19  

Aqueles emigrantes que souberon roubar espazos ao seu tempo e sacrificios ás súas forzas para dotar aos seus conterráneos de todo aquilo do que eles careceran, verían a súa obra soterrada baixo o novo réxime. Mais legaron ás xeracións futuras un exemplo de traballo en común para construír un mañá máis xusto fundado no coñecemento e na razón.


________________________________________
1. Do
FPAG afirma Emilio González López que nel 
“estaban integrados os galeguistas de Nova York, que  eran os contertulios de Castelao. A maioría
eran das  Mariñas coruñesas, de Sada,
Oleiros e Bergondo”  (González López, E.:
Castelao, propagandista da  República en Norteamérica, Ediciós do Castro, Sada,  2000).  
2. Suárez
Picallo, R.: “Mister Coirós en Cleveland”, 
Coirós, 07/1957.  
3. Zapata,
M.: “La historia de Casa Galicia”,
http://  www.casagaliciany.com/historia%20de%20casa%  20galicia.pdf, consulta de 10/10/2015.  
4. González López, op. cit.  
5.
Frente Popular, New York, 14/07/1939, en González  López, op. cit.  
6. Vid. http://lafraternidad387.org/index.php?option=com
_con  tent&view=article&id=11:pasados-venerables&catid=2:lafraternidad-  lodge-387-faam
, consulta do 01/10/ 2015.  
7. Peña Saavedra, V.: Éxodo, organización comunitaria e  intervención escolar. La impronta educativa
de la emigración  transoceánica en
Galicia
, Xunta de Galicia, Santiago  de Compostela, 1991; Núñez Seixas, X. M.: Emigrantes, 
caciques e indianos
, Xerais, Vigo,
1998; e Cagiao Vila, P.  (coord.):
Galegos en América e americanos en Galicia,  Xunta de
Galicia, Santiago de Compostela , 1999. 
8. Suárez
Picallo, X. A.: “Fame no agro e nos portos do 
mar”,
A Nosa
Terra
, nº 346, 1934.  
9. Sada y sus Contornos. Estatutos Generales, New York, 
1918. Edición facsímil ao coidado de Miguel Gayoso  Barreiro, Xunta de Galicia, 2008.  
10. Arquivo do Reino de Galicia, Fondo Goberno Civil,  G-2552.  
11. Sobre
a construción e inauguración das escolas vid. 
Gayoso Barreiro, M.:
1928-2008.
Sada y sus Contornos.  80 aniversario da
escola
, Deputación Provincial da
Coruña,  A Coruña, 2008.  
12. “Sada. Biblioteca escolar”, El Correo de Galicia, Buenos  Aires,
27/11/1927 e “Los hijos de Sada en Buenos 
Aires donan una biblioteca a su pueblo natal”,
El Correo 
de Galicia
, Buenos Aires,
13/10/1929.  
13. Gayoso
Barreiro, op. cit.  
14. Na
lápida pode lerse: E
L PROFESOR / D. JOSÉ Mª 
GOLÁN /
FALLECIDO / EL 13 DE DICIEMBRE DE  1927
/
A LOS 74 AÑOS. / TU ESPOSA É HIJOS JAMÁS TE  OLVIDAN. / RECUERDO / DE UN GRUPO DE EXALUMNOS  / RESIDENTES EN NUEVA
YORK / 31–10– 1929.  
15. Suárez
Picallo, R.: “Os novos. Manoel L. Freire- 
Calvelo”,
Céltiga, Buenos Aires, 25/11/1926  
16. “Sada. Un banquete”, El Pueblo Gallego, Vigo,  18/08/1932.  
17. “Viajero”, Eco
de Galicia
, La Habana, 30/01/1936.  
18. Suárez Picallo, op. cit.  
19. Silva Ferreiro, 1938. 

Partillar

Deixa unha resposta

O teu enderezo electrónico non se publicará Os campos obrigatorios están marcados con *