Xaime Rodríguez Rodríguez
Desde
o comezo desta sección foi o noso propósito resaltar o papel crucial da
alimentación, do xantar en definitiva, na vida e no desenvolvemento das
sociedades. Podemos dicir sen medo a esaxerar que a forma de alimentarsedestas
pode dicirnos bastante máis sobre elas mesmas que as obras artísticas e
culturais. Non debe estrañar, polo tanto, que nos ocupemos dun fenómeno
alimentario característico das sociedades do noso tempo. Que falemos da chamada
(e xa veremos que no tocante mesmo á denominación as cousas están lonxe de ser
claras) “comida lixo”, termo o que se chega desde fast
food (aínda que como sabemos o significado é o de
“comida rápida”) que fai referencia a un tipo de xantar de rápida e sinxela
forma de preparalo (e de consumilo). Ocorre porén, que este tipo de xantar,
tamén chamado, para rematar de liar máis o asunto dos nomes, finger food porque acostuma a se consumir
utilizando as mans, os dedos (polo que tamén sería acaído, se se me permite
a broma, chamarlle xantar “dixital”) ten unha longa tradición nunha morea de
culturas en un bo feixe de países en todos os continentes. Desde os petiscos,
os anacos de pizza napolitana ou empanada, os “dim
sum” chineses, as
“pakoras”
hindús ata os “antojitos”
mexicanos ou os populares “perritos
calientes” hai todo un mundo de xantar que sen embargo non
corresponde co obxecto deste artigo.
o comezo desta sección foi o noso propósito resaltar o papel crucial da
alimentación, do xantar en definitiva, na vida e no desenvolvemento das
sociedades. Podemos dicir sen medo a esaxerar que a forma de alimentarsedestas
pode dicirnos bastante máis sobre elas mesmas que as obras artísticas e
culturais. Non debe estrañar, polo tanto, que nos ocupemos dun fenómeno
alimentario característico das sociedades do noso tempo. Que falemos da chamada
(e xa veremos que no tocante mesmo á denominación as cousas están lonxe de ser
claras) “comida lixo”, termo o que se chega desde fast
food (aínda que como sabemos o significado é o de
“comida rápida”) que fai referencia a un tipo de xantar de rápida e sinxela
forma de preparalo (e de consumilo). Ocorre porén, que este tipo de xantar,
tamén chamado, para rematar de liar máis o asunto dos nomes, finger food porque acostuma a se consumir
utilizando as mans, os dedos (polo que tamén sería acaído, se se me permite
a broma, chamarlle xantar “dixital”) ten unha longa tradición nunha morea de
culturas en un bo feixe de países en todos os continentes. Desde os petiscos,
os anacos de pizza napolitana ou empanada, os “dim
sum” chineses, as
“pakoras”
hindús ata os “antojitos”
mexicanos ou os populares “perritos
calientes” hai todo un mundo de xantar que sen embargo non
corresponde co obxecto deste artigo.
É
dicir, ocuparémonos da comida “lixo”,
ou dando por bo outro termo que atopamos máis axeitado, o xantar “chatarra”. Ou o que é o mesmo, dos
alimentos producidos (e utilizamos este termo na vez de cociñados
conscientemente) e consumidos nos locais (ou nos aparcadoiros, dentro do coche
se falamos dos “drive-throught”) das grandes cadeas como McDonald’s, Burger King, Kentucky Fried Chiken, etc. É
este tipo de xantar, e por enriba de todo as empresas e os “modelos de negocio”
que representan, o que está na orixe do fenómeno alimentario (e non só
alimentario como imos ver) característico da nosa época. Encol da comida “chatarra”
hai unha abundante produción, tanto de libros e teses universitarias como de películas,
documentais e programas de televisión.Os enfoques desta produción e asemade a temática
son do máis variado. Desde as escolas de empresariais e negocios o modelo das
cadeas de xantar rápido é obxecto de análises case que
sempre laudatorios. Ray Crock, o impulsor do McDonald’s, é dicir do paradigma e
emblema deste tipo de restaurantes (aínda que non o creador: esta honra
correspóndelle aos irmáns cuxo apelido dá nome a cadea a quen Crock comproulle
a marca, facendo deste xeito un dos negocios do século) é un dos referentes
como empresario, á altura de xentes coma Henry Ford, o famoso empresario do
automóbil, creador do mítico Ford T, con quen na súa condición de pioneiro da
produción en cadea e en masa ten máis dun punto de contacto,
como imos a ver mais adiante.
dicir, ocuparémonos da comida “lixo”,
ou dando por bo outro termo que atopamos máis axeitado, o xantar “chatarra”. Ou o que é o mesmo, dos
alimentos producidos (e utilizamos este termo na vez de cociñados
conscientemente) e consumidos nos locais (ou nos aparcadoiros, dentro do coche
se falamos dos “drive-throught”) das grandes cadeas como McDonald’s, Burger King, Kentucky Fried Chiken, etc. É
este tipo de xantar, e por enriba de todo as empresas e os “modelos de negocio”
que representan, o que está na orixe do fenómeno alimentario (e non só
alimentario como imos ver) característico da nosa época. Encol da comida “chatarra”
hai unha abundante produción, tanto de libros e teses universitarias como de películas,
documentais e programas de televisión.Os enfoques desta produción e asemade a temática
son do máis variado. Desde as escolas de empresariais e negocios o modelo das
cadeas de xantar rápido é obxecto de análises case que
sempre laudatorios. Ray Crock, o impulsor do McDonald’s, é dicir do paradigma e
emblema deste tipo de restaurantes (aínda que non o creador: esta honra
correspóndelle aos irmáns cuxo apelido dá nome a cadea a quen Crock comproulle
a marca, facendo deste xeito un dos negocios do século) é un dos referentes
como empresario, á altura de xentes coma Henry Ford, o famoso empresario do
automóbil, creador do mítico Ford T, con quen na súa condición de pioneiro da
produción en cadea e en masa ten máis dun punto de contacto,
como imos a ver mais adiante.
Hai
tamén, e cada vez máis, unha produción, tanto editorial coma de cine documental,
moi crítica co do, ímola utilizar) tanto no referido o xantar coma as relacións
laborais e a consecuencias medioambientais das súas prácticas. Libros como Fast food: el lado oscuro de la comida rápida de
Eric Scholsser, películas, como Supersizeme
de Morgan Spurlock exploran a verdadeira faciana deste tipo de
establecementos de comida. Desde unha perspectiva diferente en tanto que
militante na defensa da agricultura fronte a industria agroalimentaria, o
activista Jose Bove xunto con Francois Dufour, presidente da Confederation
paysanne, analiza criticamente a comida lixo no libro de conversas El mundo no es una mercancía: los agricultores contra la comida basura.
En consecuencia, para non abondar en aspectos xa moi tratados, o noso traballo
aquí centrarase en resaltar algunas das características menos estudadas deste
fenómeno alimentario, un dos rasgos definitorios do tempo que
nos tocou vivir.
tamén, e cada vez máis, unha produción, tanto editorial coma de cine documental,
moi crítica co do, ímola utilizar) tanto no referido o xantar coma as relacións
laborais e a consecuencias medioambientais das súas prácticas. Libros como Fast food: el lado oscuro de la comida rápida de
Eric Scholsser, películas, como Supersizeme
de Morgan Spurlock exploran a verdadeira faciana deste tipo de
establecementos de comida. Desde unha perspectiva diferente en tanto que
militante na defensa da agricultura fronte a industria agroalimentaria, o
activista Jose Bove xunto con Francois Dufour, presidente da Confederation
paysanne, analiza criticamente a comida lixo no libro de conversas El mundo no es una mercancía: los agricultores contra la comida basura.
En consecuencia, para non abondar en aspectos xa moi tratados, o noso traballo
aquí centrarase en resaltar algunas das características menos estudadas deste
fenómeno alimentario, un dos rasgos definitorios do tempo que
nos tocou vivir.
Comezaremos
por sinalar un aspecto deste tipo de alimentación pouco remarcado, aínda que
teña que ver coa especial e ambigua relación que manteñen os humanos coa carne
como alimento. A carne é posuidora dunha grande densidade simbólica, que outros
alimentos están lonxe de ter, nomeadamente por remitirnos a nosa natureza
depredadora. Contedora o tempo da vida e a morte non é de estrañar a
afirmación, quizais un tanto dramática, da autora de Memorias
de Adriano, Marguerite Yourcenar, de que cando xantamos
carne “dixerimos agonías”. Neste contexto, mestura de deleite e rexeite en
relación coa carne, é explicábel que as cadeas de comida chatarra na súa
tendencia a escenificación dos alimentos ofrezan unha visión da carne paródica
e desencarnada. Dada a mala conciencia respecto a carne, xurde a tendencia
occidental “a desencarnación” da carne, que as cadeas de comida chatarra
levaron ao paroxismo. Nelas ni tan sequera o nome dos produtos, por non falar
das formas, remite a carne. Este afán por disfrazar a carne acada tamén o
gusto, agochado baixo un aderezo, que máis parece un avatar kitsch da sangue: o
ketchup. Esta, podemos dicir, estratexia ten ademais un obxectivo engadido: os
futuros consumidores, os nenos.
por sinalar un aspecto deste tipo de alimentación pouco remarcado, aínda que
teña que ver coa especial e ambigua relación que manteñen os humanos coa carne
como alimento. A carne é posuidora dunha grande densidade simbólica, que outros
alimentos están lonxe de ter, nomeadamente por remitirnos a nosa natureza
depredadora. Contedora o tempo da vida e a morte non é de estrañar a
afirmación, quizais un tanto dramática, da autora de Memorias
de Adriano, Marguerite Yourcenar, de que cando xantamos
carne “dixerimos agonías”. Neste contexto, mestura de deleite e rexeite en
relación coa carne, é explicábel que as cadeas de comida chatarra na súa
tendencia a escenificación dos alimentos ofrezan unha visión da carne paródica
e desencarnada. Dada a mala conciencia respecto a carne, xurde a tendencia
occidental “a desencarnación” da carne, que as cadeas de comida chatarra
levaron ao paroxismo. Nelas ni tan sequera o nome dos produtos, por non falar
das formas, remite a carne. Este afán por disfrazar a carne acada tamén o
gusto, agochado baixo un aderezo, que máis parece un avatar kitsch da sangue: o
ketchup. Esta, podemos dicir, estratexia ten ademais un obxectivo engadido: os
futuros consumidores, os nenos.
Porén,
isto non é máis que unha das características das modernas factorías de
alimentos de consumo masivo. Outra que ten que ver ca relación ca produción en
masa, tras o xurdimento e a expansión da Revolución Industrial, e máis
concretamente coa produción en cadea e a introdución da chamada Organización
Científica do Traballo é merecente dunha reflexión. É
sabido que foi Henry Ford, o principal impulsor da produción en masa mediante a
cadea de montaxe (en contra do que se
acostuma a crer non foi o creador, mérito que lle corresponde a Ramson Eli
Olds, quen desde 1901 ata 1907 fabricou e vendeu 19.000 unidades do seu Oldsmobile
Curved Dash), o que ía repercutir no abaratamento dos custos de produción e,
coma resultado, os inicios da época do consumo de masas. Máis adiante, E. W.
Taylor, un enxeñeiro nado en Philadelphia no 1856, ía a introducir o que deu en
chamar Organización Científica do Traballo, que básicamente traducíase nunha
fragmentación das tarefas e da medición do tempo (mínimo) necesario para
facelas, do conxunto das necesarias para efectuar un traballo polos operarios.
Nas palabras de Taylor “[…] este sistema baséase no estudo minucioso e científico
das unidades de tempo, que é, con moito, o elemento máis importante da
administración
isto non é máis que unha das características das modernas factorías de
alimentos de consumo masivo. Outra que ten que ver ca relación ca produción en
masa, tras o xurdimento e a expansión da Revolución Industrial, e máis
concretamente coa produción en cadea e a introdución da chamada Organización
Científica do Traballo é merecente dunha reflexión. É
sabido que foi Henry Ford, o principal impulsor da produción en masa mediante a
cadea de montaxe (en contra do que se
acostuma a crer non foi o creador, mérito que lle corresponde a Ramson Eli
Olds, quen desde 1901 ata 1907 fabricou e vendeu 19.000 unidades do seu Oldsmobile
Curved Dash), o que ía repercutir no abaratamento dos custos de produción e,
coma resultado, os inicios da época do consumo de masas. Máis adiante, E. W.
Taylor, un enxeñeiro nado en Philadelphia no 1856, ía a introducir o que deu en
chamar Organización Científica do Traballo, que básicamente traducíase nunha
fragmentación das tarefas e da medición do tempo (mínimo) necesario para
facelas, do conxunto das necesarias para efectuar un traballo polos operarios.
Nas palabras de Taylor “[…] este sistema baséase no estudo minucioso e científico
das unidades de tempo, que é, con moito, o elemento máis importante da
administración
científica”.
Quedabadeste xeito completado o proceso de racionalización no eido do traballo
primeiro, no conxunto da sociedade máis tarde. O principio de eficiencia íanse
converter no elemento central da organización do traballo. Max Weber, o
sociólogo alemán, coñecido por enriba de todo como o autor da obra La ética protestante y el espíritu del capitalismo,
dedicou parte da súa obra o estudo e a defensa da burocracia como paradigma da
racionalización. Aínda así advertiu do perigo do que el chamou “a gaiola de ferro”, é dicir, de que o
triunfo da burocracia, da modelo de negocio (descúlpome pola utilización desta expresión
pertencente a “neolingua” dos neoliberais que detesto particularmente, pero
como xa é de uso xeneraliza racionalización conlevara a deshumanización da
sociedade. No ano 1936, o gran Charles Chaplin, escribiu, dirixiu, produciu e
interpretou Tempos Modernos, un
retrato lúcido (lúdico) e terrible o tempo da deshumanización da produción en
masa nas cadeas de montaxe. Nunha das secuencias mais memorables, o propietario
da fábrica, na procura do máximo de eficiencia, introduce na cadea de montaxe
un artefacto para
alimentar os obreiros sen parar a produción. A Máquina Alimentadora Bellows,
que tal é o nome que ten o trebello, ven sendo unha visión por adiantado e
simplificada do papel que ían xogar as cadeas de comida rápida, que
proliferarían máis tarde. Mais faise necesario engadir algún apunte encol da
implantación do fordismo-taylorismo no
mundo do traballo. No seu libro (imprescindible se se quere coñecer o efecto da
racionalización, desde un punto de vista diferente o empresario) El taller y el cronometro, Benjamin
Coriat, analiza dunha forma que non deixa lugar a dubidas, como a
racionalización do fordismo-taylorismo levou
aparellada a perda do control da produción polos traballadores. Restituíndo a
súa dimensión social, e dicir, o
estado da relación de forza entre clases no taller e na sociedade, o cronómetro
(e os métodos de medición do tempo e os movementos que instaura), aparécese
como a avanzadiña dun ataque dirixido, non contra o traballo en xeral, senón
contra a forma organizada e combativa da clase obreira: o obreiro profesional
de “oficio” e o seu sindicato.
O
mundo da comida lixo, o adoptar os métodos da produción en masa (no caso das
hamburguesas, a carne picada de filetes de faldra, milimetrada e ultraconxelada
a -22 graos, é pasado polo mesmo modelo de grella durante 110 segundos, con 20%
de graxa, deica alcanzar os 70º. Acompañase polo mesmo pan desconxelado, do
mesmo tamaño e cor, controlado por fotómetro, cas
súas catrocentas sementes de sésamo, os mesmos gramos de sal, idéntica
cantidade de gotas de ketchup e mostaza servidas polo mesmo dispensador) operou
dunha forma similar. O principio de “racionalización” impúxose nas grandes
cadeas de “fast food”. A empresa señeira deste sector, a dos restaurantes dos “arcos
dourados”, dos McDonald’s, converteuse non só na bandeira do “xantar chatarra”
coma cabeza de ponte do fordismo-taylorismo
aplicado o sector agroalimentario, senón e asemade no símbolo dun
proceso de racionalización da vida cotiá que ía a devir fenómeno social: a
Mcdonalización da sociedade.
mundo da comida lixo, o adoptar os métodos da produción en masa (no caso das
hamburguesas, a carne picada de filetes de faldra, milimetrada e ultraconxelada
a -22 graos, é pasado polo mesmo modelo de grella durante 110 segundos, con 20%
de graxa, deica alcanzar os 70º. Acompañase polo mesmo pan desconxelado, do
mesmo tamaño e cor, controlado por fotómetro, cas
súas catrocentas sementes de sésamo, os mesmos gramos de sal, idéntica
cantidade de gotas de ketchup e mostaza servidas polo mesmo dispensador) operou
dunha forma similar. O principio de “racionalización” impúxose nas grandes
cadeas de “fast food”. A empresa señeira deste sector, a dos restaurantes dos “arcos
dourados”, dos McDonald’s, converteuse non só na bandeira do “xantar chatarra”
coma cabeza de ponte do fordismo-taylorismo
aplicado o sector agroalimentario, senón e asemade no símbolo dun
proceso de racionalización da vida cotiá que ía a devir fenómeno social: a
Mcdonalización da sociedade.
Esta
expresión debémoslla ao sociólogo americano George Ritzer. Traballando durante moito
tempo no eido da burocracia, na estela da socioloxía clásica de raigaña
weberiana, logro o engarce desta coas súas profundas observacións encol
da sociedade de cotío. Ritzer, no seu libro La
McDonalización de la sociedad. Un análisis de la racionalización en la vida cotidiana,
explica o que entende por “mcdonalización”: “o proceso mediante o cal os
principios que rexen o funcionamento dos restaurantes de comida rápida foron
dominando un numero cada vez mais amplo de aspectos da sociedade americana, así
coma do resto do mundo”.
expresión debémoslla ao sociólogo americano George Ritzer. Traballando durante moito
tempo no eido da burocracia, na estela da socioloxía clásica de raigaña
weberiana, logro o engarce desta coas súas profundas observacións encol
da sociedade de cotío. Ritzer, no seu libro La
McDonalización de la sociedad. Un análisis de la racionalización en la vida cotidiana,
explica o que entende por “mcdonalización”: “o proceso mediante o cal os
principios que rexen o funcionamento dos restaurantes de comida rápida foron
dominando un numero cada vez mais amplo de aspectos da sociedade americana, así
coma do resto do mundo”.
Tales
principios son: Eficacia, Cálculo, Predición e Control. Todos eles, por
separado e en conxunto, ían lograr que o principio racionalizador fora quen de
converterse en anhelo, dos consumidores, e realidade, sen entrar, nunha análise
a fondo, ofrecida polas cadeas de alimentación rápida. Os consumidores estaban convencidos
de que esa era a forma que máis lles conviña, a máis acaída os seus intereses.
A Eficacia, semella garantida, no sentido que proponen os mellores medios
dispoñibles para pasar dun estado de apetito a outro de satisfacción. O Cálculo
por que estes restaurantes ofrecen alimentación
e servizos cuantificados e valorados (os consumidores están convencidos de que
se lles ofrece cantidade, que nestes establecementos parece substituír a
calidade, mais que dabondo a un bo prezo). A Predición ven dada pola
homoxeneidade, polo feito de que os restaurantes ofrecen aquilo que é previsíbel,
os produtos comidos nun McDonald’s de Atlantic City serán idénticos os comidos
na Coruña. O Control refírese tanto o exercido sobre os traballadores-,
mediante a tecnoloxía que permite a substitución do traballo humano por
maquinas-, formados para executar un numero limitado de accións, seguindo unas
directrices unívocas, como encol dos clientes, aínda
principios son: Eficacia, Cálculo, Predición e Control. Todos eles, por
separado e en conxunto, ían lograr que o principio racionalizador fora quen de
converterse en anhelo, dos consumidores, e realidade, sen entrar, nunha análise
a fondo, ofrecida polas cadeas de alimentación rápida. Os consumidores estaban convencidos
de que esa era a forma que máis lles conviña, a máis acaída os seus intereses.
A Eficacia, semella garantida, no sentido que proponen os mellores medios
dispoñibles para pasar dun estado de apetito a outro de satisfacción. O Cálculo
por que estes restaurantes ofrecen alimentación
e servizos cuantificados e valorados (os consumidores están convencidos de que
se lles ofrece cantidade, que nestes establecementos parece substituír a
calidade, mais que dabondo a un bo prezo). A Predición ven dada pola
homoxeneidade, polo feito de que os restaurantes ofrecen aquilo que é previsíbel,
os produtos comidos nun McDonald’s de Atlantic City serán idénticos os comidos
na Coruña. O Control refírese tanto o exercido sobre os traballadores-,
mediante a tecnoloxía que permite a substitución do traballo humano por
maquinas-, formados para executar un numero limitado de accións, seguindo unas
directrices unívocas, como encol dos clientes, aínda
que
este se exerce dunha forma mais sutil e indirecta, con menús limitados, asentos
incómodos, liñas de itinerario marcadas, é dicir todo aquilo que invita a
que os clientes xanten rápidamente e lisquen.
este se exerce dunha forma mais sutil e indirecta, con menús limitados, asentos
incómodos, liñas de itinerario marcadas, é dicir todo aquilo que invita a
que os clientes xanten rápidamente e lisquen.
Estaforma de facer fronte as necesidades dos consumidores, mantén Ritzer,
estendeuse a outros sectores económicos que non teñen relación ca alimentación.
Por exemplo, o tipo de emprego que caracteriza os restaurantes de
xantar rápido deu orixe a unha nova realidade laboral, e esta a unha nova
verba, Mcjob, que segundo a definición do Oxford English Dictionary, que
introduciu o termo no 1986, “é un tipo pouco estimulante, mal pago de traballo,
con poucas expectativas, especialmente o creado pola expansión do sector
servizos”. Deste xeito, todos os sectores da economía semellan orientados polos
mentados rasgos da “McDonalización”. Unha vez perdida a autonomía dos
traballadores de oficio, camiñamos deica a perda da autonomía como persoas,
como seres humanos. As distopías, ou antiutopías, que semellaban mundos
afastados aparecen ante nós como unha realidade non só posíbel senón altamente
probable. Aquelas que plantexaban sociedades idílicas coma consecuencia
dos adiantos científicos, da racionalización da nosas vidas en mans dos
expertos, preséntanse ante nós como sociedades escuras, carentes por completo
da posibilidade de alternativas viables, previsibles e cheas de conformismo.
Non é de estrañar o desacougo que nos produce ler (ou reler, sobretodo reler)
novelas como Un mundo feliz de
Adolf Huxley. Nela, Ford é Deus (e nós, cun coñecemento da realidade social
actual que non tiña Huxley, podíamos engadir que Crock, o creador de
McDonald’s, é o seu profeta) e os tempos denomínanse como antes e despois de
Ford. As cadeas de montaxe funcionan desde o principio da vida, dalgún xeito
son a orixe da vida. O edificio, (“…gris e chaparro, de só trinta e catro
plantas.”; a descrición é digna dalgunha normativa urbanística do monchismo) do
Centro de Incubación e
Condicionamento da Central de Londres contén
as cadeas de “montaxe” de seres humanos. “Un dos maiores instrumentos da
estabilidade social”, responde o director do centro ante as dúbidas expresadas
por un dos estudantes de visita nas instalacións. Un ten a arrepiante sensación
de que a descrición da vida nese futuro “mundo feliz” seméllase demasiado o
presente. É posíbel que a racionalización estea a dar resultados irracionais.
Pero, non nos poñamos apocalípticos, o máis probábel é que de novo esteamos
diante dunha dimensión máis do “sono americano” que nós, coma habitantes da
“vella Europa”, e contraposición cos da “ nova” como dixo o
filósofo/atleta/expresidente José María Aznar, non esteamos en condicións de
comprender. Teremos que poñernos o coidado de Bernardino Lombao, coach do empregado de Rupert Murdoch.
Bo proveito!
