No 1906, o historiador da arte Ángel del Castillo (A Coruña 1886-1961) pasou unha tempada no pazo do Castro de Samoedo, canda os irmáns Castro Arias. Nestes días de lecer, dedicouse a percorrer a comarca na procura de vestixios arqueolóxicos e artísticos, experiencias que reflectiu en dous artigos. Reproducimos hoxe o segundo deles, no que relata unha visita a un regato nas inmediacións do castro de Agra das Arcas na procura dunha viga, protagonista dunha lenda popular. A expedición faina na compaña de “dous señores, nobres polos catro costados”, presumiblemente os propios irmáns Bernardo e Luis Castro Arias.
POLAS MARIÑAS
COMO SE DESFAI UNHA LENDA
Inda o sol non se agachara.
Dous señores, nobres polos catro costados, o cabaleiro que fala, nobre somentres por un, polo izquerdo, e un vasallo chamado Saavedra, cun machado e unha picaña ao lombo, íbamos por unha curripa que someaban castiñeiros e carballos, que cubertos de carriza, erguíanse nas rebaleiras.
Camiñábamos en busca do río nomeado Caño; falábase del, que aló nunha revolta entre viniteiros e ameneiros, decote dexergábase unha galiña con seus pitos, e unha viga mais vella que o diluvio, de moura color, mais forte que o ferro, que deixaran alí os mouros que vivirán nas quenlles de Agra das Arcas, o fermoso Castro de Samoedo. Eu, compañeiro de aquel sonado cabaleiro andante que lle din D. Quixote, vin na viga, un pilote dun palafito que as xentes elevaran a lenda, e pouco podería ou había de atopar coa viga do encantamento.
Despois de certo camiño, chegamos preto do regacho. As lavandeiras saltaban polo grixo que abondaba no chan trubado; as papuxas, os gayolos e os tintos con seus cantos alegraban os vales e os torombelos que os aliñaban; e as augas burbullaban no grixo, bulindo baixo as polas das árbores que ademostraban a súa pelamaimiña.
O noso pecheiro, o mestre, non de armas, senon do lar onde cabaleiros de tales alcumes vivían, esperaba os nosos ordenamentos; eu personaxe de menos zona, dixen aos tan nobres varós da miña compaña: coa vosa obedencia; e ao mestre faleille:
-¿Mestre, vostede viu a viga?
-Señor, moitas veces.
-¿Fai moito tempo?
-Señor, o fará; lémbrome de cando as rapazas
lavaban neste río, puñíanse por riba da viga.
-¿E non se esquece de onde a vira?
-Non señor, foi aquí.
E reparando nun marco de seixo con seus testigos, e nun sopé dun castiñeiro dou coa picaña na veira do río, meténdoa hastra a mangueiro.
Os meus compañeiros ríanse de tales creenzas. Eu pregunteille ao mestre si vira a galiña e os pitos, e díxome que non; entón, e ao vere o firme da súa fala dixen: e certo o que dí; temos viga: este home viuna. E mentras el traballaba con moitísimo fogaxe, nosoutros puñémonos á falare cunha rapaza carrapucheiriña, de cabelos vermellos e mouros ollos, e cunha vella falangueira que contounos lendas e contos que outro día direivos. A viga non parecía, e o mestre xa facera unha canle a un andar; pro xa non era no sitio onde dixera; a vella metérase a falar onde a vira, e a viga non se atopaba. O mestre dou en pensar si a vella sería unha sábia e ameigaríanos o encantamento, pois a galiña, os pitos e a viga
non parecían.
Queiras que non queiras, fumos botando a meiga fora; o mestre enseñoulle a figa, sacou do bolso un escrito, falou non sei que palabras, fixo coa picaña certas figuras, e non deixou ningún remedio para as meiguerías e os feitizos, e puñéndose a traballar, ao pouco tempo, dixo xubiloso e algueireiro: -¡Témola aquí, meus señores!
Cinguímonos para vela, e sintimos o ouvido da picaraña na madeira; golpe iba, golpe viña, e o chan latexaba como os nosos corazós; a moura color da madeira, tiñámola diante dos ollos.
-Mais señores, termade da galiña e os pitos; que non fuxan.
A min fervíame o corpo. ¡Xa atopara o madeiro do palafito!
¡Logo o tería na miña man! ¡Qué regalo para o Museo, meu Dios! ¡A viga da lenda, o resto palustre, a chouza das galiñas, iba á trocar o seu curruncho, por outro de mais verdade e de menos ilusiós…!
…
O neboeiro da noite aparecera tras o sol que se agachara, a curuxa deixaba oír o seu canto, a xiada branqueaba as augas que deixara o babuxallo nas rilleiras, e as meigas alumeaban a curripa, pola que, ao repairo da lúa, subían tres cabaleiros, e un vasallo que levaba ao lombo, unha raspa dun castiñeiro, moura e amolecida, co tempo e as augas…
…
Meus lectores, -se eu os tivese- se vos piden que faledes de lendas, falade da do río do Caño, e non digades que a desfixemos, decide somentres, que o cabaleiro que firma, da fé que se atopou cunha astilla da tan famosa viga do encantamento.
¡Son tan fermosas as lendas…!
Castro de Samoedo, 30-x-906
