Edmundo Moure Rojas Para o meu irmán Antonio
Nos días da infancia, fogar de Ñuñoa, Exequiel Fernández 690, descubrimos o encanto dos libros. Toño empezou a lelos e a traspasarmos; compartiamos a lectura con amigos do barrio que tamén se interesaban por esas fiestras fascinadoras de papel impreso. Entre eles, recordo a Charles Dabdoub, fillo de pai palestino e nai francesa -bos lectores os seus pais, como os nosos, porque o amor polas palabras chega co efecto do paradigma-, a Jorge Aguilera, a Eduardo Hasbún, a Juan Ramón, aínda que este lía menos… A Carmenche e a Sarita Valderrama incorporaríanse un pouco máis tarde a aquel espontáneo club que se movía tras “o vicio impune”, como cualificara un escritor á compulsión continua e irrefreable da lectura.
Toño deuse maña para organizar unha competencia (parecía gringo, co seu prurito de competir no que fose) de libros lidos no menor tempo posible. Non era fácil nin se podía mentir, porque o noso irmán maior, que nos levaba a dianteira en decenas de títulos, aplicaba un sinxelo cuestionario para establecer se leras o libro ou non. O máis revelador, nese aspecto, era dar conta cabal dos personaxes, e aínda describir as súas peripecias con dous ou tres trazos precisos.
Emilio Salgari foi un dos nosos autores favoritos. Eu nunca me crin Sandokán -Toño tivo ese privilexio de capitán aventureiro- nin tampouco encarnei a Tremal Naik, pero atraíame o portugués Yánez, fiel amigo do heroe malaio; quizá a miña sensibilidade ía inclinándose, sen eu advertilo, cara ao mundo galaico-portugués, admirando aos mariños lusitanos, os máis valentes de todos os mares (logo dos fillos da “pérfida Albión”, que a estes non hai quen lles exceda en coraxe oceánico, nin sequera os indómitos chilenos do Cabo de Fornos).
De Salgari pasamos a Daniel Defoe e sentímonos insulares como Robinson Crusoe, aínda que non soubésemos que aquela illa paradisíaca da novela era un misérrimo conxunto de peñóns desolados, abatidos polos ventos e de chilena soberanía, por riba… Mark Twain fíxonos rir con Tom Sawyer e Huckleberry Finn, aínda que tales personaxes xuvenís non nos pareceron dignos de imitar -salvo nas peores fechorías de Chacra El Olivo porque eran unha especie de antiheroes e non mataban a ninguén, como era o noso íntimo desexo: eliminar adversarios, quedarnos coas doncelas fermosas e o botín incalculable da Illa do Tesouro.
En Chacra El Olivo, lar galego dos avós, asentado ao norte de Santiago do Novo Extremo -como xa se contou-, en excitantes fins de semana, ían nacer outras palabras que traían con elas o acento afastado e turbador dun mar mergullado na memoria da tribo e campos cuxos rumores seguían tañendo nas vellas verbas galaicas, porque as palabras son un depositario misterioso dos anhelos humanos, e se fósemos capaces de sometelas a unha vivisección máxica, descubririamos as vidas que atesouran, coas súas ditas e quebrantos, como cantou Violeta Parra, mentres as buscaba, como unha colleitadora de marabillas na era, polos pobos perdidos do sur de Chile… Aquelas voces non viñan en historias escritas nin en libros raídos polo uso, senón en narracións orais da avoa Elena e as tías Naulina, Alicia e Elena; así mesmo, nesa lingua coloquial que acompañaba os quefaceres domésticos e as conversacións onde palpitaba a pícara complicidade feminina… (Aínda hoxe sinto a turbadora estrañeza de ambos os mundos compartidos. Ás veces, por boca do meu pai, fillo desterroado da Touza, que as falaba menos que as súas irmás, e que abría para nós libros de Rosalía de Castro, Manuel Curros Enríquez, Ramón Cabanillas, Luís Pimentel ou Ramón Otero Pedrayo, póndoos en mans da miña nai para que ela debullase na sobremesa esas doces notas léxicas que, ao correr dos anos, eu recuperaría dos libros e de breves e continuas estancias en Galicia, nas que procuraba escoitalas polas rúas de Compostela ou Lugo, compartíndoas, na torpeza da miña prosodia, con atentos fregueses; tentando estudos filolóxicos e gramaticais dese idioma vivo cuxo rescate e difusión só depende dos seus falantes nativos, porque as linguas mortas tamén posúen gramáticas e glosarios, e aínda manuscritos e libros, de utilidade para estudosos, pero incapaces de prover unha resurrección que só está na boca e os oídos deses paisanos campesiños disgregados pola roda avasaladora dos tempos, engrenaxe que refuga a convivencia parroquial de séculos en dúas décadas de acelerada modernización progresista, como un escriba torpe que borrase co cóbado os ditados de anos de inspiración…)
O meu irmán Toño compraba libros e tamén os trocaba, con habilidade oportuna. Estabamos seguros que a provisión de lectura xamais fallaría. Talvez dous anos antes de que nos marchásemos á casa da Cisterna, el apareceu cun puñado de libros novos, de autor descoñecido para nós. Chamábase Zane Grey, estadounidense nacido no Far West en 1872 e falecido en 1939… É dicir, que cando liamos as súas obras, nos longos veráns de Ñuñoa, fins da década dos 40’, el xa non estaba sobre a face da terra, pero aínda non comprendiamos a perennidade da boa literatura, porque Zane Grey é un gran narrador de aventuras, sen dúbida, e vólveselle a ler de bo grado nos días da vellez; dígoo porque acabo de “baixar” de Internet a súa novela “Cabalo Salvaxe”, unha das que máis me gustaron, porque cando vía a estampa familiar do alazán Indio Manso, en Chacra A Oliveira, transformábame no máis rápido cowboy e certeiro tirador do Oeste salvaxe e lendario.
Outras novelas súas que me veñen á memoria son “Baixo o ceo do Oeste”, “O espírito da fronteira”, e “A última senda”… Recordo que a unha desas novelas – probablemente un exemplar usado- faltábanlle as cinco últimas páxinas, o que para min constituíu angustiosa frustración… A heroína, doncela loura e alba – como a min sempre me gustaron-, colgaba do precipicio, asida ás rendas do seu cabalo pinto. O “noviño” heroe galopaba rápido cara ao desfiladeiro, para impedir que dous facinorosos a despeñaran e lograr rescatala a tempo. Nunca souben o final. Folleei moitas novelas de Zane Grey en librerías de vello, ata en Bos Aires, sen poder recuperar aquela vella historia que me conmocionou na infancia.
É posible que me atope con Zane Grey no paraíso dos escritores, que imaxino como unha taberna-biblioteca con infinidade de libros e ampla barra onde o viño alixeire a imaxinación e conforte ás almas perdidas. Talvez o gringo da pluma áxil cónteme o desenlace e eu quédeme coa loura para toda a eternidade, galopando sobre as praderías do ceo, que tamén serán douradas, como o trigo do pan e a palabra que aprendemos a amar, fai tanto tempo.
Cos libros ocorre como cos froitos temperáns, que nunca volven a paladearse de igual xeito; por iso Rilke dinos: “Só os nenos e os paxaros coñecen o sabor das cereixas”… Virían moitas lecturas despois -quizá miles de libros- algunhas densas e pretensiosas (ambas as calidades adoitan ir unidas), pero nada poderá igualar a esas palabras acendidas da infancia que nos fixeron voar por un mundo sen fronteiras, con dous fogares remotos agardándonos nos confíns, para confirmarnos que non eramos nin máis nin menos que as palabras aniñadas no noso espírito.
Santiago de Chile, Septiembre 2011
Fotografía de Francisco A. Pita.
Edmundo Moure no porto de Sada en 2008.
