SUÁREZ PICALLO. DE VELOI AO FIUNCHEDO

Pouco fuches á escola Ramón. A túa escola foi a vida, aínda que remataras pasando polas aulas da Universidade de Compostela. Pero antes tiveras outra “Universitas”, á beira dos rexos mariñeiros, nos traballos da terra, na dura experiencia do mozo emigrante ao que ninguén recibe en país alleo, nos traballos máis abaixados, na loita sindical e proletaria…
Pouco fuches á escola das primeiras letras, Ramón, mais nunca esqueciches aquela escoliña pública na rúa da Mariña. Aquel local branco e luminoso, de moitas xanelas, co peirao de frente e a ría de cambiante telón de fondo. Local complementado con xardín e horta que facía de pequena granxa experimental. Daquela estaba lonxe aínda a escola dos emigrantes, a que crearían dende Nova Iorque os teus paisanos, emigrantes coma ti, e mesmo aínda non constituíran a sociedade “Sada y sus Contornos”. Mais nunca esqueciches a aquel mestre, único mestre daquela escola. Aquel don Xosé Somoza Eiriz, xa cincuentón cando ti o frecuentaches como discípulo e que a túa memoria infantil ornou de cualidades oratorias, científicas e literarias, amén de pedagóxicas. Un mestre ben querido polos alumnos e menos polos seus pais e os rudos paisanos que non comprendían que o mestre dedicase tempo a cousas que non tiñan interese ou que non valían para nada, nas súas curtas miras.
Un mestre, aquel don Xosé, partidario de que a letra entra mellor con música. Amante da boa literatura e transmisor do seu amor polos libros. E por aquel xenial Miguel de Cervantes e a súa criatura literaria Don Quixote de La Mancha.
O Quixote que o mestre Somoza vos leu nun aniversario da morte de Cervantes, en pequena ración, deixándovos o mel nos beizos. A algúns, claro, que xa di o refrán que non se fixo o mel para a boca do asno. O Quixote, que teu cultivado avó Picallo gardaba baixo chave naquela ucha de nogueira que lle facía de biblioteca e que remataría por regalarche cando partiches á emigración. Foi a súa herdanza e aquel tomo acompañoute sempre polos camiños do mundo e nas situacións máis diversas: na cadea, no hospital, nas alcobas das fondas…
Lembráchelo ao final da túa vida, cando estabas a piques de deixar Chile para acollerte á soedade multitudinaria de Bos Aires. Explicábaslles aos chilenos de Concepción como coñeceras a Don Quixote, ti loitador de tantas causas perdidas. Falábaslles do mestre Somoza e do avó Picallo, amigos e contertulios, dous nomes que non lles dicían nada aos teus leitores e que para ti eran dúas figuras venerables e veneradas.
Tivéchedes bos mestres en Sada e foi unha sorte para moitos de vós. Deses que imprimen pegadas indelebeis non só nas almas infantís, senón na sociedade e no entorno. Porque antes do voso don Xosé Somoza, estivera aquel que o poeta e dramaturgo Lugrís Freire, teu paisano estimado, lembrou sempre. E nos tempos da República houbo aquel mestre de Souto, a carón da túa casiña de Veloi, que compartíu inquedanzas e loitas (e tamén martirio pois tamén foi “paseado”) co teu irmán Antón, aquel Rafael Fernández Casas que presidíu o Ateneo de Cultura e foi asasinado en Trasanquelos. E tamén aquel Golán que daba conferencias. E outros bos habería. E tamén mestras, aínda que non saibamos ou non lembremos os seus nomes. Como segue a haber hoxe. Tal eses que se preocupan por lembrar e recuperar a memoria daqueles emigrantes que crearon a escola onde eles exercen hoxe.

Na escola do mar aprendiches os nomes de todos os baixos, puntos e cantís da ría, en mapa a escala natural, amén das cousas do oficio de mareante. A orientarse, por exemplo, clavando o ouvido no courel da traíña para saber na escuridade da brétema, polo renxido do mar, se estabades enriba dun baixío ou en mar libre. Tamén aprendiches o mapa dos ceos nas longas noites de escuradas, lección que logo ampliarías nas travesías oceánicas e baixo o influxo do Cruceiro do Sul. Axiña soubeches que “cando as Tres Marías están tirando a Coitelada, e o Carro cae perpendicular sobor do Corno de Lourido, son, xustamente, as doce da noite.” Non o esqueciches nunca, quizá porque non puideches xa volver a ollar esa conxunción estelar na túa ría.
O mar da Marola e sobre todo a túa ría, “a ría azul que entra pola Marola e morre ao pé da secular vila betanceira”, foi para ti fábrica, escola e campo de recreo, todo a un tempo. Unhas veces chamábaslle ría de Betanzos, como é historicamente, e outras tentabas apropiala e nomeábala ría de Sada.
De rapaz de boliche pasaches á traíña, gañando un quiñón coma un home. Era co patrón Mangúa e o seu “Armenteiro” de doce remos por banda, de quen contaches a súa traxedia anos despois, de cando perdestes o aparello nos baixos de Campelo unha noite malfadada. O pobre Mangúa nunca puido repoñer o aparello e virou tolo.
Daquelas tiñades forzas dabondo para botar todos os luns unha estrepada antes de comezar o traballo propiamente, á escurada. Sempre había alguén disposto a botar o desafío (“Ei, lanchas, vai!”) que ao patrón compríalle aceptar polo aquel do honor mariñeiro. Lembraches gañar a estrepada unha vez co “Armenteiro” do Mangúa, pasándolles en última instancia ás corenta traíñas do porto, emproando a pena da Marola, meta final daquelas regatas que escomezaban á altura da praia de Arnela, preludiadoras das duras xornadas de traballo. A terríbel Marola, entre a Coruña e Ferrol, tan temida: “Quen pasou a Marola, pasou a mar toda!”, di o dito popular. E outra vez coa minueta “Raíña dos Anxeles”, tamén con Mangúa, a derradeira regata na que tomaches parte antes de marchar cara outras augas e outros portos.
Ao mellor tratábase da mesma e única ocasión. Ou quizá non a gañaches nunca, e tampouco os outros mariñeiros vos saudaron como vencedores, remos en alto. Por iso quixeches gañar a estrepada na escrita, na memoria, que é o que queda. Tanto ten. O feito, xa historia na nosa ría, é fermoso en si e os teus relatos mariñeiros sempre terán a emoción salgada e o frescor mariño daquel duro oficio e daquela tremenda loita pola vida. Relatos mariñeiros escritos pola man que antes encalecera co remo. Mágoa que non nos deixaras máis.
Se souberas, Ramón, que os barcos de pesca están hoxe a desaparecer na túa ría non o creerías. E tampouco creerías que Fontán se convertíu nun peirao de embarcacións deportivas ou de ocio.

Poucas festas patronais tiveches ocasión de vivir na túa Sada, mais fuches quen de evocalas para os paisanos emigrados cando xa levabas dezaoito anos sen asistir a elas. Claro que algúns deles levarían máis e foi moi reconfortante para aqueles “Unidos de Sada” oir a túa evocación emocional naquela velada de 1930: os trafegos e preparativos das vésperas, a alegre alborada, a música de Panchón (personaxe que mesmo engaiolara a Pérez Lugín), a banda de Arca, a gaita do “Capitán” de Mondego, os estrondosos foguetes, a procisión da Raíña dos Anxos, repique de campás, bombas de palenque, o copioso xantar familiar sempre con algunha ausencia na mesa, a cucaña dos rapaces, a regata, a danza de arcos mariñeira, a foliada da noitiña cos mesmos músicos da mañá, a fantasía dos fogos de artificio, o globo do último día a imitación un chisco reducida do betanceiro… Festas doutro tempo, con imaxes a desfilar emocionadas ao compás da túa evocación nas mentes e corazóns conmovidos e nos ollos humedecidos dos teus paisanos emigrados. Festas da túa infancia que quedaron fixadas para sempre no teu corazón mariñán.
Tamén evocabas os sabores perdidos e as golosas e cobizadas froitas da comarca das Mariñas de Betanzos: as afreces ou amorodos e as cinco especies de cereixas de Bergondo, as peras urracas e barboriñas de Sada, as mazás santiaguesas e agostiñas de San Pantaleón das Viñas que acodiades de rapaces a roubar cruzando a ría a nado dende os xuncais de Miodelo, onde ás veces poñíades a secar as redes.
E a viciña aldea de Carnoedo era para ti nome sonoro (¡Carnoedo!) de craro avoengo celta e dábache ocasión para fermosas imaxes: “aldeíña peixeira debruzada n’un irto ribazo da ría, coma unha fidalga na solaina d’un vello pazo”. Nunha evocadora estampa mariñeira falabas da taberna daquela parroquia viciña que era o xeocentro daquel mundo primitivo que coñeceras na túa primeira xuventude. A taberna da Trenla, atendida por varias xeneracións de Trenlas, constituía o espírito e corazón da aldea mariñeira. A taberna facía as múltiples funcións de casino democrático, bolsa e banco, despacho de utilidades, ucha de caudais, lugar onde se facían as partixas da Compaña mariñeira tradicional, amais de oficina mutualista e solidaria para as viúvas que cobraban o quiñón do náufrago e caixa de recadación para a festa parroquial… Dende a lonxanía de anos e de légoas o teu espírito viaxaba até ela e axoenllábase conmovido para bicar a cantería da súa porta.

Aquel galego, anarquista tolstoiano, sen pernas, que coñeciches no hospital-lazareto de Buenos Aires ensinouche a camiñar no mundo das ideas sociais. Sempre nunha dirección: na procura da luz e da emancipación social e humana. Dende entón fuches anarquista tolstoiano, sindicalista, comunista, socialista, nacionalista galego de esquerda ao redescubrir a Patria, a nación negada, republicano daquela República española de traballadores de todas clases que axudaches a constituir e loitaches para que non morrera fronte ao fascismo criminal. E finalmente, penso eu ou iso paréceme, solitario tolstoiano de novo, para pechar o círculo ou a espiral. Sempre fidel a ti mesmo, sen deixar de ser por iso nunca galego.
A túa forxa de rebelde, Ramón, foron as loitas sindicais naquel Buenos Aires que medraba de contino, acollendo traballadores de toda condición que as panzas dos vapores vomitaban no porto a diario. Na rúa, mitineando nos recantos, nas fábricas e nos talleres, no porto, nas xornadas de protesta, nas folgas, falándolles aos traballadores. No papel, escribindo nos órganos sindicais e aquel panfleto de grande tirada, Cartas a un obrero. E percorrendo a costa arxentina nos barcos de cabotaxe ou nos mercantes a cruzar os mares, organizando obreiros e sindicatos marítimos. Mesmo fuches candidato sen fortuna a concelleiro por Buenos Aires e a senador pola provincia de San Juan, lindeira xa con Chile. O eleitorado era máis moderado ca ti e a idea que representabas.
A túa sona medraba. Por iso che encargaron a oración fúnebre de homenaxe a Lenin, cando morreu en 1924. Por iso te enviaron pouco despois a Europa como representante sindical. A Xenebra, a aquela conferencia da Organización Internacional do Traballo. Á Suiza, á que décadas despois emigrarían os nosos en vez de coller rumo a Buenos Aires ou a Cuba.
Mais de Sada xa levabas un xermolo de concienciación social. Os pobres é doado que se conciencien, que palpen axiña a loita de clases en carne propia. Outra cousa é que se revolten ou que se conformen mansamente co seu destino. Ou mesmo que defendan aos que os oprimen.
Tamén en Sada acediches ao mundo das ideas sociais a través daquela barbería do peirao que facía as veces de Ateneo popular. O Vieiro, barbeiro anarquista e un vello indiano socialista levaban alí as publicacións dunha e doutra ideoloxía a serviren de confronto dialéctico á clientela, aos siareiros que sabían ler. Había tamén quen lles lía aos analfabetos. Aquel foco de subversión e perturbación social para as forzas vivas, de orde, e que tiña o máxico reclamo dun merlo amaestrado a cantar o hino de Riego, a Marsellesa e “Hijos del Pueblo”. Cousa bonita debía ser esa do merlo do barbeiro. Mellor que unha gramola.
E tamén foi naquela Sada labrega e mariñeira (“labriegos de la tierra / marineros del mar”) onde asistiches por ver primeira á celebración do 1º de Maio, con Orfeón, cancións de loita e de esperanza nun futuro mellor para a Humanidade, que está hoxe lonxe de acadarse. Tempos poéticos e románticos do movimento proletario incipiente. Hoxendía nas mirradas celebracións que se fan na capital coruñesa (non sei nas outras) dá un pouco de mágoa, Ramón, ver como transcorren case como un rallie e como a meirande parte dos asistentes descoñece os hinos que se malcantan.

Logo as túas ansias e dedicacións foron para as loitas no seo da coleitividade galega, na Federación de sociedades ou fóra dela. Por iso fuches dos “céltigos”, aquel grupo de bos e xenerosos que daba vida á tan apreciada e significada revista Céltiga, fundada por Domingo Rial e o debuxante Ramón Peña e dirixida por ti, o teu amigo Eduardo e Eliseo Pulpeiro, en feliz triunvirato, revista que mesmo tivo repercusión na intelectualidade galega de aquén mar nun momento en que aquí estabamos a sofrir a Ditadura de Primo de Rivera.
Á túa nai dedicáchelle con todo agarimo o teu primeiro traballo escrito en galego, na nosa fala, “na que ela me cantaba, abalándome cando era neno”. Trataba de Sada, claro é, de qué senón ía tratar. Das túas lembranzas de neno mariñeiro. Quizá foi ela a que che ensinou a ler e escribir. Teresa a Escribana tiña sona de espilida e escribialles e lialles cartas aos viciños analfabetos.
E de túa nai, do seu cuarto, escribiches cando volviches por primeira vez, lembrando as horas infantís, aquel “santuario de tenrura”, cos sinxelos mobles e o nobre leito no que vicheñes ao mundo. O cuarto da nai (co seu Cristo de cerdeira, a ucha de nogueira, o chineiro das larpeiradas ocultas, o vello reloxio, o leito, a vella cadeira de bimbios…) como núcleo primixenio e resumo da casa toda, do fogar perdido e añorado.
Gostaches relembrar tamén o momento da partida, cando a “derradeira pitada do vapor”. Para os que embarcabades no peirao coruñés: “¡Marola!, ¡Torre de Hércules! ¡Orzán!”, eran as derradeiras vistas da nosa terra que compría fixar ben na retina. Para moitos emigrantes esas imaxes e a súa aldea natal era todo canto coñecían de Galiza.
Eras un poeta Ramón, que non tivo tempo, vagar nin decisión para escribir poemas. Tampouco era propio dun axitador e revolucionario facer poemas. Iso xa era cousa do teu amigo Eduardo.
Marola, nome para ti tan evocador de perigos precoces e experiencias infantís, foi o nome que puxeches ao teu primeiro intento literario a serio. A data da súa estrea, o 18 de agosto de 1925, foi para ti data inesquecíbel. Foi no teatro Mayo, na avenida dos galegos, a cargo da compañía de Concepción Olona que daría varias funcións en días sucesivos. Marola era o nome da protagonista daquel drama en dous actos, único ensaio teu no eido teatral. Ainda eras Ramón Suárez. O Picallo viría despois, engadido e inseparábel do outro apelido. Non tivo moi boas críticas, a verdade. Mesmo ti o aludías despois como “drama malo e truculento”. Algún órgano da colectividade dixo que era un boceto de drama e que se resentía de excesivamente ideolóxico. Ademais, os actores non encarnaban moi ben os tipos galegos. Pese ás ilustracións musicais do mestre Paz Hermo e dun alalá interpretado maxistralmente polo teu amigo Blanco-Amor a telón corrido. E sen embargo, estivo cincoenta e sete noites en cartel e tivo o seu impacto entre a colectividade galega.
Aquí só se coñeceu o eco da súa estrea e das representacións. Nunca a publicaches e ficou perdida no medio dos teus trafegos e viaxes. Por iso nunca foi representada entre nós. Quizá non merecera a pena e só teña un valor testemuñal e anecdótico na túa traxectoria. Nunca o saberemos. Ao mellor foi determinante nese teu empeño o labor dramatúrxico en galego do teu paisano Lugrís Freire a comezos do século. Aínda que agora penso que quizá aquelas obras non as coñecías no seu momento, pois eras moi neno cando as representaba aquela coruñesa Escola Rexional de Declamación. Poida que algunha se representara tamén en Buenos Aires anos despois.

Comezaches a túa carreira parlamentaria dubitativo e modesto. Os teus títulos daquela eran o de cidadán da democracia, de fillo do pobo e do traballo, como lles dixeches aos integrantes daquel parlamento no que había filósofos e doutores, profesores universitarios, xornalistas e moitos avogados. Tamén un labrego galego: o teu amigo betanceiro Ramón Beade, socialista agrario, a quen lle farías un fermoso texto necrolóxico cando soubeches da súa morte anos despois.
“Si, si, deputado… E agora qué?”, diciache túa nai, non sen razón, preocupada polo teu futuro e pola carencia dunha profesión. E quizá aguilloado por esas verbas maternas conseguiches logo outros títulos: bacharel (no Instituto de Lugo, coas facilidades do profesor Ramón Martínez López, teu correlixionario e tocaio), licenciado en Dereito por Compostela (onde era Magnífico Rector o teu compañeiro de deputación e partido, o noiés Rodríguez Cadarso, quen morrería en accidente antes de ti licenciarte). E, sobre todo, a través das túas intervencións no Parlamento, o título de gran orador: “Unha voz apegada a un home” dixo Ortega y Gasset, nada menos. Mesmo os teus discursos parlamentarios nas Constituíntes españolas mereceron seren editados en Buenos Aires, para que a coleitividade soubera do teu labor e dedicación. Unha voz forxada en centos e centos de asembleas e mitins nas fábricas, nas esquinas, nos portos… E logo nas feiras e prazas de Galiza, defendendo a necesidade e o dereito ao autogoberno. Para daquela descobriras que para un galego o mundo empeza ou debe comezar en Galiza e os seus problemas son previos (ou polos menos paralelos) aos do resto. Por iso pelexaches tanto polo Estatuto de Autonomía. Con Castelao, con Bóveda, con Vítor Casas… Plebiscitado con éxito pouco antes do levantamento fascista que acabou con todo. Daquela xa te sentías líder, conductor do teu Pobo, así con maiúscula como o escribías en confesión ao amigo Eduardo. Non era o Estatuto que vós soñabades, mais era o posíbel naquel momento. E servíu para que despois non nos ningunearan definitivamente ou para que Galiza aparecese á par de Cataluña e Euscadi como “nacionalidades históricas”, cando foi o do “café para todos”.
En febreiro de 1936 voltaches sair eleito deputado a Cortes nas eleccións que lle deron o trunfo á Frente Popular. Agora ías representando ao Partido Galeguista, dentro da coalición do Frente Popular. Obtiveches cento cincoenta e tres mil cento corenta e cinco votos en toda a provincia. Case cen mil máis ca en 1931. Agora eras máis coñecido, madia leva! E na túa Sada fuches o candidato máis votado, sacándolle un cento de votos de ventaxa ao todopoderoso Casares Quiroga. Non son datos nin situacións comparábeis, mais no baile de números é doado perder as referencias. Digamos namais que o actual deputado do BNG pola provincia coruñesa, por exemplo, tivo oitenta e sete mil catrocentos seis nas eleccións xerais do pasado 2008. Ben menos dos que ti obtiveras entón.
Aquela licenciatura en Dereito, acadada con corenta anos mentres dirixías en Compostela aquel Ser, “semanario gallego de izquierdas”, e A Nosa Terra, órgano do Partido Galeguista que andabades a encauzar cara a esquerda, serviríache brevemente para integrar aquel bufete coruñés con Luis Seoane, Boedo e Bremón, para exercer como avogado de pobres, e logo durante a guerra (e contrariado xa para sempre cos comunistas) defender os libertarios do Consello de Aragón xulgados por causas políticas, por quereren facer a revolución ao tempo que a guerra. Tamén para poñerte “á par” de tanto deputado avogado cando voltaches ás Cortes co trunfo da Fronte Popular. Despois valeuche de pouco, porque a tua dedicación foi no exilio, como xa o fora antes, o xornalismo, amarrado ao duro banco da máquina de escribir. Xornalismo ético e humanístico, con afán didáctico e iluminador. Aínda hoxe as túas crónicas chilenas, recopiladas en parte, nos ilustran e asombran nunha multiplicidade de temas. Sempre atento aos fitos culturais, á restauración e lembranza da democracia republicana perdida e á reivindicación da patria galega. Xornalista vocacional e autodidacta, logo mestre de cursos maxistrais de xornalismo no Centro Lucense nos teus últimos anos, para a mocidade e para todos os que quixesen escoitalos. Clases maxistrais aquelas, louvadas publicamente mesmo por un vello xornalista profesional como Víctor Luis Molinari, o italo-arxentino sempre amigo de Galiza e dos galegos.

En xullo de 1936 foi a desfeita propiciada polo militarismo fascista que pouco a pouco se ía extendendo por Europa como un cancro devastador. As forzas máis reaccionarias da España erguéronse contra o poder constituído e constitucional. Ti estabas en Madrid coa comisión que entregou o noso Estatuto recén plebiscitado e a túa sorte sería a partir daí a da propia República: Madrid, Valencia, Barcelona, a derrota final e a desbandada cara a Franza desleal e o exilio. Mentres, Galiza sofreu dende o primeiro momento “o máis grande martirio da súa historia”. “O maior drama colectivo de terror e de espanto”. Son palabras túas. Os seus mellores valores remataron fusilados e asasinados nas cunetas. Bóveda, o organizador do voso partido Galeguista e cabeza económica do Estatuto, Casal —a quen, xunto coa súa dona María Miramontes tanto debías—, Casas… Quintanilla e outros socialistas: López Da Torre, Mazariegos, Ramón Maseda… Villaverde o líder cenetista, e tantos activistas obreiros. Benigno Alvarez, o comunista galeguista. Até o deputado Miñones, tan moderado. Xenerais que non se prestaron ao golpe, gobernadores civís como o da Coruña, Pérez Carballo e a súa dona Juana Capdevielle, a bibliotecaria. Artistas como Huici, Francisco Miguel, Camilo Díaz… E ademais, militantes anónimos, sindicalistas, traballadores, persoas que se mantiveron fieis aos seus ideais.
O 12 de agosto apareceu nun monte de Veigue, na túa Sada, o corpo mutilado do teu irmán Xohán Antón, xunto co de Carballeira e o de Manuel Prego, os dous viciños de Meirás. Ti aínda tardarías en sabelo. Non serían as únicas vítimas de Sada: o alcalde Fernández Pita foi fusilado e o dirixente cenetista Monzo aparecería morto tempo despois. Rafael Fernández Casas, mestre do Souto, tan pertiño de Veloi, tamén paseado. E aínda houbo outras vítimas, menos significadas quizá.
No nadal, cando xa tiñas confirmación do asasinato do teu irmán, escribíaslle dende Barcelona a Blanco-Amor coa alma desfeita: “O noso Antón, o meu gran camarada, o meu gran auxiliar, o meu mellor amigo, o meu inolvidábel animador, foi asasinado a culatazos. Apareceu con todas as costelas rotas e a testa desfeita. Aquela cabeza repleta de ideas xenerosas, de nobres pensamentos, de ilusión de futuro venturoso para a nosa patria, foi destrozada polos asasinos de Galiza e de España!”.
Non foi esta a única desgraza familiar: O voso pai morría de pena a véspera dos Reis de 1940 e a vosa nai nove meses despois. O teu fogar de Veloi ficaba descabezado e enloitado. Tamén na emigración van caendo outros irmáns: no 38 morría Eduardo en Filadelfia; no 40, pouco despois do pai, tamén morría Leonardo en Montevideo. É natural que estiveras desfeito e te sentiras so no mundo, sobre todo naquela dominicana Ciudad Trujillo da que axiña escaparías. Enténdese que pedises socorro postal ao teu amigo Blanco-Amor na Arxentina: “¡Axúdame! ¡Escríbeme! Non teño a quen falarlle no mundo.”

Tanta familia na túa casa e ti sempre só polo mundo adiante. Sen descendencia, solteirón impenitente, sen casa propia, a deambular por “conventillos”, por fondas e pensións e casas amigas. Claro que a túa vida non era moi apropiada para fundar familia: emigración itinerante e sen oficio determinado (ou con mil mañas e oficios), exiliado inestable e sen fortuna… Mais propia para un amor en cada porto ou en cada país ou cidade de destino. Nunha ocasión —quizá a única—, cando xa tiñas sesenta e sete anos, contácheslles aos teus alumnos dun curso de xornalismo que eras solteiro porque non tiveras tempo de casar, e que estiveras a piques de facelo, na Catedral de Lugo!, o 4 de outubro de 1936, cerimonia truncada polo estalido da guerra. A cousa estaba, pois, preparada con tempo. A noiva (quen era ela Ramón?) quedou na Galiza franquista, e ti nunca falaches, mellor dito nunca escribiches dela en público. Fantasía de vello ou realidade? Para ser cousa inventada, a data semella moi concreta. Un misterio, como outros, que xa a ninguén interesa. E dez anos antes dedicaraslle un artigo á señorita Magdalena Jaureguiberry cando fuches a Suiza. Significou algo para ti aquela francesiña ou era cousa de “amor cortés”?
O certo é que sempre se falou, por atrás, e permíteme Ramón que fale de cousas que case nunca se escriben, da túa presunta homosexualidade: “O Picallo é un pouco pájaro”, dicían algúns nunha época en que estas inclinacións se tapaban máis que hoxe e non existía iso do “orgullo gay”. Ti sempre fuches discreto. O teu amigo, o teu “capitán”, o Blanco-Amor (“Blanco del Amor… de los hombres”, dixeron en letra impresa os seus ruíns inimigos), era niso máis indiscreto e rachador de tabúes. Unha actitude que non toleraban nin perdoaban moitos. Até o García Lorca encabuxouse con el cando o visitou e fotografou en Granada, en “su” Granada, na casa familiar, porque o poñía en evidencia diante da nai. Ti eras doutro xeito. Xa non só no teu torpe aliño indumentario fronte ao dandismo esaxerado do ourensán. Tamén na expresión. Nas túas cartas ao amigo —amizade duradeira e entrañábel, unha irmandade— eras tan discreto…! Iso si, sempre queixándote da soidade. E sempre estiveches só. E morriches só.
A vosa era unha amizade “clara e luminosa” que estaba “máis aló do ben e do mal”. Á túa casa de Veloi fora Eduardo a curarse do mal da perda da nai aquel verán de 1933. E a túa, Tareixa a Escribana, fixo de nai sustituta. El nunca o esqueceu. A túa nai, aquel señorito distinguido e tan elegante, en oposición ao bandallo do seu fillo, semelláballe mesmo un… un… ¡titiriteiro!, tal foi a verba que atopou e acertou a sair por fin dos seus beizos e que logo se contaría como anécdota en tertulias e cenáculos. Fora daquela cando o voso frustrado intento de acodir en lancha á romaría dos Caneiros betanceiros con aqueles rapaces mariñeiros de corpos apolíneos, varados na ría en agarda da subida da maré despois de berrar aquilo de “Para mariñeiros nós!”. Si, dende que vos atopastes na tertulia bonaerense do café “La Armonía”, a vosa foi xa para sempre unha amizade harmoniosa a través dos tempos e das distancias, cando as houbo. Amizade de influencias mutuas, de confidencias íntimas, de vivencias compartidas.

Na Arxentina fuches persoa non grata durante os gobernos militares e reaccionarios por mor do teu pasado revolucionario e sindical, de “axitador” case profesional. Por iso penaches en Chile (país ao que remataches querendo) catorce anos alonxado, xa non da Patria, senón dos amigos de emigración e exilio e daquela cidade porteña, para ti tan querida.
En xuño de 1954 voltabas a Buenos Aires convidado á celebración dun novo aniversario do Plebiscito do Estatuto galego. Desaparecido Castelao, eras ti Ramón o chamado a presidir un acto de tan grande significado simbólico e político. O extraordinario e apoteósico recibimento, co público en pé, encheute de emoción, disipou os teus medos e predispuxo o teu ánimo para voltar á gran capital dos galegos definitivamente, tan axiña como as condicións políticas fosen favorábeis.
E a ocasión chegou (caído o xeneral Perón) dous anos despois, co gallo do I Congreso da Emigración Galega, un evento de grande repercusión e unidade antifranquista, ao que asistiron delegados de todo o continente americano e no que tiveches destacadas e agardadas intervencións. E de seguido tomaches as rendas do Consello de Galiza como un dos tres deputados supervivintes daquela especie de Goberno galego no exilio que se creara en 1944 baixo a dirección de Castelao. Encargácheste das relacións exteriores. Buenos Aires ficaba xa na periferia da política republicana española e as decisións tomábanse en Europa. Foi tempo de moita correspondencia cos Alvajar, os vosos delegados en París, o pai primeiro e o fillo despois. Esas cartas están hoxe, o que son as cousas, moi pertiño da túa Sada, no Arquivo municipal de Betanzos. E foi tempo de enfrontamentos coas posicións estritamente culturalistas do “interior”, é dicir dos galeguistas que no noso país renunciaran a organizarense politicamente e rexeitaban as directrices do galeguismo do exilio.
Gostabas tanto de falar! Nestes anos tiveches ocasión de conferenciar, alén dos actos políticos e máis ou menos oficiais, sobre os máis diversos motivos da realidade e cultura galega, por intranscendentes que lle parecesen a alguén: a paisaxe, a literatura, a festa dos maios, a noite de San Xoán, os paxaros, o quiñón do náufrago e a vida mariñeira, os xuristas galegos, historia e xeografía. Unha das primeiras conferencias que impartiras na colectividade, aló na túa mocedade, fora nada menos que sobre o Mariscal Pardo de Cela.
Os anos pasaban e o Franquismo afianzábase. Ti, cada vez máis envellecido, desesperanzado e enfermo íaste convertendo nun símbolo, o Gran Don Ramón, como o teu amigo Calviño de Castro che chamou nun soneto a xeito de sembranza.

Nunha ocasión dixeches ou escribiches: “emigrei aos catorce anos”. Segundo iso sería en 1908. Noutra que emprenderas a primeira viaxe polo mundo un día de xaneiro de 1912. Quizá, como tantos mozos, para fuxir a un servizo militar que vos levaba aos mozos pobres de carne de canón á guerra colonial de Africa. E noutra ocasión puntualizaches que fora un día de San Xosé, o 19 de marzo de 1912, cando entraches por vez primeira no porto de Buenos Aires, unha cidade que tiña daquela setecentos mil habitantes. E isa semella data máis asisada.
Tamén fuches emigrante sen fortuna. Como a maioría, non si? Como tantos galegos que cando lles preguntaban que sabían facer respostaban “calquer cousa”. Contáchesllo nunha carta anos despois a Casares Quiroga (teu correlixionario un tempo e do que te despedías como tal), quen non deixaba de ser un señorito coruñés: empregado de botica, mecanógrafo sen experiencia, cobrador de recibos, vendedor ambulante de doces, reposteiro en barcos mercantes…
Aínda non cumpriras os dezaoito anos cando comezaches a túa longa traxectoria de emigrante, de exiliado, de desterrado que nunca deixarías de ser xa ao longo da túa vida. Porque mesmo cando te reintegraches temporalmente á Terra, aqueles cinco anos da República, da “nena”, viñas como emigrante, como representante e voz dos emigrantes bonaerenses aos que algún día terías que render contas.
E logo xa non houbo posibilidade de retorno. O emigrante ficou condenado ao desterro, ao exilio, a vivir e penar errante polos camiños do mundo coa saudade pendurada do corazón, como un peso aplastante e asfixiante.
Arrastraches a túa dor —dor colectiva e persoal— polas terras americanas: os Estados Unidos de Norteamérica (o país sen nome), a República Dominicana (paso fugaz e escuro), Chile (o país austral polo que sentías afecto e gratitude, logo de dezaseis anos acollendo o teu exilio), e por último a Arxentina, o Buenos Aires que viras medrar ao tempo que ti te transformabas de adolescente en home feito e dereito. Vintesete foron os anos arxentinos, dezanove de emigrante e oito de exilio. Para ti, o desterro era a verba que resumía todas as desventuras humanas. E sabías moito diso.
Os teus traballos remataron o 14 de outubro de 1964. Ías camiño dos setenta anos, vividos intensamente, “moi navegados” e “calafateado” de cando en cando polos médicos do Centro Galego, como dicías na túa lingoaxe mariñeira. Sabiaste esmorecer a cada pouco e a melancolía íase apoderando de ti mentres as doenzas se acumulaban: o corazón, a diabete, a vista… Ti non querías morrer alá, Ramón. Mais tivo de ser. A Chacarita, o inmenso cemiterio bonaerense, acolleute no panteón dos galegos, como acollera antes a Castelao e tantos outros. Ti querías descansar no Fiunchedo, na túa Sada, cos teus, cos teus avós, cos teus pais, con algúns dos teus irmáns. Con Antón mártir, teu irmán tamén en ideais; coa ría á vista, que algúns están empeñados en tapar.
Agora estás aquí, con eles, con nós, no Fiunchedo, fronte a esta ría que aínda nos permite ollar a especulación nefanda do urbanismo irracional e avarento que se impuxo na túa vila e no país todo. Viñeron a recibirte o teu sobriño Moncho e a familia, os teus paisanos de Sada, xentes das Mariñas e de toda a nazón galega. Moitos nados xa despois da túa partida definitiva. Non habían ser poucos os que non sabían de ti, mais mobilizounos a idea que ti defendías. Contados os que te coñeceron en vida, como o vello Isaac, lembras?, el que ergueu a fábrica de soños no Castro de Samoedo e hoxe defenestrado polos que tanto lle deben. El foi quen hai corenta e catro anos nos dixo que querías descansar no Fiunchedo. Por iso estamos aquí, Ramón, contigo, para cumprir o teu desexo.