Nº 2. Xullo de 2010
No ano 1925 dous sadenses publicaban a ambas beiras do Atlántico senllos relatos tomados da realidade. Pola súa temática, ningún momento mellor que o presente, no marco do I Mercado Mariñeiro de Sada celebrado os días 30,31 de xullo e 1 de agosto, para sacalos novamente á luz.
HISTÓRICO. DAS NOSAS COSTAS
Despediuse de Sada cunha tramontana fría e tempestuosa e unha chuvia incesante, tenaz, que converteu o poboado en lameiro inmenso; voou logo o vento cara o gregal e foi percorrendo o cuadrante, desencadeando violentas poñentadas e mistrais dos duros.
Durante o día os pescadores, coas mans nos petos, o pescozo ao aire e a gorra ata as orellas, ían e viñan das súas casas para a da “Trenla” –a súa taberna predilecta– e da “Trenla” ás súas casas. Baixaban pouco á ribeira, a botar unha ollada ao bote, un reforzo ás amarras… e nada: aquilo levaba camiño de non rematar nun mes.
–Queredes saber vós cal foi un dos apuros máis terribles en que xamais me vin? –preguntaba un fornido mariñeiro, mirando a todos os que o rodeaban na taberna–. Pois ben –engadiu– vóuvolo dicir e se hai entre vós algún que poda xactarse de ter corrido un perigo análogo, comprometereime a oílo sen chistar e a pagarlle un “pucheiro” de caña.
–O que vos vou contar aconteceu sendo eu mariñeiro da buceta de pesca “Palmita”, da cal a tripulación compúñana cinco homes e un rapaz de 13 anos.
O vendaval varría os nuboeiros e deixaba o ceo limpo e despexado; pero o mar continuaba tan encrespado e ruxinte. Saímos unha mañá moi cedo, ata a altura do cabo Prior, onde atopamos ao falucho de Periquete. Ata nós chegaba o formidable ruxir da ondada ao romper nos penedos da costa; a marusía tiña un movemento desigual, que se oía xunto co temeroso muxir daquel vendaval que levaba nas súas ás voces dispersas de xentes que falaban desde a próxima aldeíña pesqueira, ao ouveo dos cans e algunha que outra badalada da solitaria igrexa.
Pescabamos ao palangre, a unha milla da costa de Ortegal e fronte á punta Agudela e pena Fouciña, e colleunos o máis forte do temporal. Cando quixemos escapar xa non había tempo: loitamos máis de dúas horas, e eu, cada vez que unha onda rebentaba encima de nós, nin sequera me agachaba. Máis lixeiro e mellor nadador que o resto dos meus compañeiros e porque Deus o quixo puiden agarrarme como a cotra á quilla do bote; o patrón quedou debaixo e tiven que facer un esforzo para desenganchalo e quitalo a flote sobre a quilla. Idéntica operación tiven que realizar co rapaz; así permanecemos dúas horas, que nos pareceron séculos, pois é difícil de contarvos a loita que sostivemos coas indómitas ondas. As doce da noite eran cando saía a lúa. Aconsellei aos meus compañeiros que fixesen un esforzo para aferrarnos a unha gran pena próxima a nós, mentres eu conseguía, a nado, chegar a terra, sen deixar antes de animalos, dicíndolles que intentaría a salvación deles.
Máis de 1.500 metros tiven que nadar ata o pe do monte Candeira, combatendo as cambras e o perigo de estrelarme naquela infinidade de cantís.
–Que xeito de nadar! E estaría aquilo…– dixo un oínte.
–Como un inferno. Como toda a costa. Pero había que subir a Candeira; sobe que sobe por aquela altura cortada a pico. Vin a cara da morte porque levaba a misión de salvar aos meus compañeiros, que xa pedían a berros socorro e tiña que mirar onde puña os pés e as unllas… Total, que estiven suspendido un bo intre sobre… o inferno… Para rematar, ao chegar arriba, sangrábanme os dedos dos pés e varias partes do corpo e saquei un vestiario de sangue empapado en terra.
–Coxeando, camiña que camiñarás, saltando cercas e pisando toxos, percorrera media legua. A noite era clara, o vento fresco e o afastado mar acougara no seu furor. A pesar de todo, a miña ansiedade ía en aumento. A situación crítica dos meus compañeiros angustiábame. Uns carreteiros que acertaron a pasar tomáronme por tolo, e grazas ao estado de desesperación en que estaba consentiron en escoitarme, logo do cal proporcionáronme unha capa de palla coa que cubrir a miña nudez. Indicáronme un poboado de media ducia de pescadores e corrín naquela dirección.
Cheguei. Desde os cumes do monte os carreteiros que me auxiliaron acendían feixes de toxos para indicarnos o sitio en que estaban os infelices fillos do mar.
A situación destes era angustiosa. Agarrados á pena en que os deixei, daban angustiosos berros pedindo auxilio:
“¡Virxe Santísima do Carme, sálvame!… ¡Adeus meus pais, meus irmáns, o meu pobo, a miña aldea querida!…”
–Con isto conclúe o meu conto; logo de dous días, e por terra, regresamos á vila de Sada, onde alguén intentou, sen resultado, pedir para min, ao Goberno, unha cruz de… non me lembro que cruz era. Eu xa tiña bastante coa do naufraxio…
E o narrador dirixiu unha ollada ao seu auditorio, e ao apurar o seu “pucheiro” de caña púxose a recitar:
Busquemos as espigas
que brillan como o oro
e ao soprido da brisa
axítanse cal mar.
Gardemos eses grans,
son o noso tesouro,
mentres o sol de xullo
nos torra sen cesar.
Mariñana, Sada, 15/02/1925
NOTA: O relato, aquí narrado en clave literaria, recolle realmente un suceso acontecido tres anos antes. A traíña “Palmita”, de Sada, naufragou en augas de Cedeira en decembro do 1922. Compuñan a súa tripulación Baltasar Babío (patrón), Román Muiños, Juan Abad Golán, o neno Antonio Bouza e Juan Antonio Blanco Pérez, que protagonizou a aventura que narra Freire-Calvelo, salvando aos seus compañeiros tal e como se relata. Para el foi reclamada a Cruz de Beneficencia (El Ideal Gallego, 13/12/1922).
Do meu corazón de neno crente –onde palpitaba xa o sentimento mariñeiro herdado de pais e avós– saía unha fervente oración para os que se afastaban, que era á vez un agoiro de boa sorte.
Cumprira os nove anos, moi poucos para gañarme o pan coa suor da miña fronte. No entanto, decidírame firmemente a expor á miña nai a miña vontade de ir ao mar. Certo que era pequeno; pero, non ían José de Sabela, Antón de Souto e Vicente da Fonte, que tiñan a miña mesma idade? Ese espírito de emulación, que fai que os galegos vaiamos onde vaia calquera outro, e que é innato na nosa recia estirpe celta, deume forzas para o transo.
Para o caso, tomara as miñas medidas. Na compaña de Don Fernando Lourido, andaba o meu amigo José de Sabela, con quen xa falara para ver se había sitio.
–E non ha de haber, oh. Xa sabes que co tío Fernando sempre hai sitio para os rapaces. Mañá se queres vir, témola posta na praia de Miño. Tirouse o mascato e peréceme que vai haber amorrada.
A profecía do meu amigo, que ía xa de entendido na materia, decidiume de todo, e, esa noite obtiven da miña nai o anhelado permiso, non sen unha tenaz resistencia da súa parte. Rezaba, pobriña! por un navegante –o meu pai emigrado– e desde esa noite rezaría por dous.
Ao outro día, mentres colocaba a merenda no garrucho –que o mar dá moito apetito– colmoume de consellos: –Serás traballador e honrado; serás humilde e ben falado coas persoas maiores; non serás envexoso, nin respondón, nin mentireiro; nin falarás mal dos compañeiros. Serás amigo de todos para que todos sexan os teus amigos. Sendo un neno, portaraste como un home.
E cando ía saír, logo de prometerlle sinceramente seguir os seus consellos:
–¡Espera!– díxome.
Sacou do seu seo un escapulario da Virxe do Carme, patroa de mariñeiros, e logo de bicalo fervorosamente, colocoumo ao pescozo coa súa propia man. (Precioso relicario, que aínda hoxe, perdidas, ¡ai!, as miñas crenzas infantís, gardo cal grato tesouro).
-Que ela, xunto coas miñas bendicións, che acompañe filliño; e fixo, con ademán de bendicir, o sinal da cruz sobre a miña cabeza, mentres dirixía ao ceo os seus ollos bañados en bágoas e os seus beizos musitaban unha oración. Oración de gozo ante o primeiro fillo disposto a contribuír co seu esforzo ao sustento do fogar, e oración de angustia, presentindo –nai galega!– ao futuro emigrante que un día partiría para non volver quizais nunca máis.
Baixo a impresión da bendición da miña nai e recordando a profecía da amorrada, cheguei nun airiño á rampla de don José Pena, que servía de repisa ao pintoresco pobo de Fontán, colgado no ribazo, coma se quixese caerse ao mar un día de mareira.
A “María Manuela” tiña a bordo á case totalidade da tripulación, sentado cada home na súa bancada cos remos xa armados. Ao instante chegaron os que faltaban e con eles don Fernando, o capitán da diminuta nave, venerable daquelas praias, mestre de varias xeracións de bravos mariñeiros, que, discípulos agradecidos, ollábano con agarimo filial, o que constituía o seu maior orgullo.
Terminados os últimos detalles, ordenou Fernando a saída co seu lacónico “imos”.
Ao impulso de cinco remos pola banda, a “María Manuela” cortaba veloz as augas, aquel día tranquilas, proa á praia de Miño, situada fronte a Fontán, á outra banda da ría.
Mentres os homes que formaban a tripulación remaban rexa e elegantemente, gardando unha absoluta unidade nos seus movementos, don Fernando, sentado a popa, picaba con parsimonia, cunha pavorosa sevillana, tabaco para un cigarro, confiado o remo de goberno a un dos rapaces que se sentaban a popa. De cando en cando orientaba ao rapaz-temoneiro ordenando:
–“Couce”. E ao intre. “Asimán”.
Notando que o número dos “cazoleiros” –clasificación dos rapaces que pola nosa curta idade non entrabamos na compaña e que polo tanto o pago do noso traballo era ao arbitrio do patrón; paga en especies denominada cazola, por supor que con ela se facía “cazolada”– aumentara, buscou a cara nova, achándoa ao instante: era a miña.
–É a primeira vez que ves ao mar, rapás– preguntou.
–É, si señor– respondín.
–¿E ti de quen es fillo?
–Do Zoqueiro de Veloi.
–Acórdocheme coma se fora hoxe, da primeira cazola que gañou teu pai. Gañouna comigo. Deus queira que traias sorte.
Chegamos a Miño.
Cando a quilla da “María Manuela” tocou fondo, don Fernando tirou a terra un brazado de “ca”, iniciando a largada, formando co aparello un semicírculo, recollido logo desde a praia pola compaña, dividida en dous grupos, un por cada punta.
Quixo don Fernando terme ao seu carón, non deixándome baixar a terra. Levoume con el á calima –a boia indicadora do copo promisor– desde onde orientaba, mediante sinais convenidas, dadas cos brazos, aos homes que desde terra arrastraban o enorme “boliche”.
Un gran choupido producido na boca do copo, estremeceu ao vello mariño. Cravou a súa mirada penetrante nas augas en son de angustiosa interrogante e descubriu un banco de sardiñas que, collidas na rede diabólica, axitábanse, presintendo quizais a hora da morte. Don Fernando ergueu entón os dous brazos, pechándoos logo, sinal que traducida á linguaxe pescadora quere dicir: “Duro, rapaces, que hai pan”. Aproximábase a terra a calima e percibiamos xa as exclamacións dos de terra, ao ver a sinal optimista. Afanosos, bafexantes, dábanse ánimo mutuamente:
–Duro! Ala, duro!– E os seus corpos, atados ao aparello, tumbábanse nun supremo esforzo, dándolle unha velocidade vertixinosa para impedir a fuxida dos peixes.
–Choupa! Choupa na gola!– clamaba don Fernando en son de súplica angustiosa, notando que as sardiñas saíanse da boca do copo.
Dez rapaces, vestidos con traxe de Adán, lanzáronse á auga como frechas, e confundidos os seus corpos cos peixes verdosos, daban tremendas brazadas no lugar indicado por don Fernando, ata que a boca foi pechada polos agoladores.
–¡Un ben de Deus!– exclamou o mestre, contemplando o copo repleto do exquisito produto.
Cargados ata o caurel, lancha, bote e dous minuetas, regresamos a Fontán, entre cancións mariñeiras e o tocar da bucina, chamando ás pescas á rampla, de onde sairían cargadas, levando ás aldeas máis apartadas o froito da ría bendita, ao berro do pregón característico.
–Sardiña bulindo, quen come… Sardiña!…
Á hora da paga, don Fernando foi pró digo. Encheume o garrucho canto coubo, dicíndome ao entregarmo:
–Has de ter sorte co mar, rapás. Volve cando queiras.
Emocionado, invadido de alegría inenarrable, contemplaba eu o garrucho contendo o froito do meu primeiro traballo. E desexoso de valoralo en moeda contante e soante, dirixinme á primeira “pesca” que achei a man:
–Véndoche a cazola.
–Douche des reás.
–É pouco– contestei, tomando ao lombo a preciosa carga e botando a andar a canto me daban as pernas.
Privar eu á miña nai da alegría de comer as primeiras sardiñas que eu levase? Herexía que non me tería perdoado en todos os días da miña vida. Logo a satisfacción de repartir entre os veciños o produto da amorrada: Un prato á avoíña de arriba; outro á madriña; outro ao tío. E a emoción da miña nai ao dicir orgullosa:
–Tróuxoas o meu fillo. Son as primeiras que gaña.
E as bendicións que eu recibiría daquelas boas xentes que eran outros tantos agoiros: “Que Deus lle dea moito ben”. “Que as areas do mar se lle volvan ouro por onde vaia”. “Que a Virxe do Carme o teña sempre da súa man, non mar e na terra”.
Pensando nestas escenas que aos poucos instantes desenvolvíanse matematicamente, cheguei ao fogar querido, onde a miña nai e os meus irmanciños pequenos agardaban ansiosos. Pousei aos seus pés o garrucho repleto, e ao velo a miña nai abrazoume e bicoume conmovida, ante a miña ofrenda primeira, sincera, tenra, profundamente amorosa. En acción de grazas exclamou:
–Loado sexa Deus!
A cea familiar sóubome a gloria divina. Gañárama eu, co meu esforzo honrado, e iso é moito, para nove anos, Señor!
Aquela noite tiven o soño máis feliz da miña vida. Soñei que un navío moi grande e bonito levábame a afastadas terras encantadas, onde había praias cubertas de pebidas de ouro e pedras preciosas e que levado da man pola Deusa Fortuna, enchía grandes talegas; que en buque veloz e marabilloso regresaba ao meu fogar, onde a miña nai esperaba; e que aos seus pés depositaba as talegas, recibindo de xeonllos a súa bendición.