Caderno de Estudos Locais 13

Era Fontán, ademais, un pobo de emigración extraordinaria aos EEUU, como lembraba o escritor sadense Ricardo Flores:


En Fontán, todos os homes eran de cincuenta anos para arriba, e de vinte para abaixo. Os demais todos emigraban. Non había homes para ir o mar (Samuelle, C.: La emigración gallega al Río de la Plata, Xunta de Galicia, 2000).


Moitos destes emigrantes promoverían, a través da sociedade Sada y sus Contornos, a construción das escolas libres do mesmo nome nas inmediacións do seu barrio mariñeiro.


Para facermos un percorrido por aquel Fontán, por aquelas realidades cotiás, recompilamos os seguintes tres textos, publicados entre 1908 e 1929.

A TRAXEDIA DE MANGÚA (NARRACIÓN MARIÑEIRA)

Pasara de rapaz de boliche. Xa andaba a traíña ganando un quiñón coma un home. Dende había tres meses que escomenzara escurada e aínda no augueiro non caera un peixe. Nos fogares mariñeiros non se comía compango, e pan, comíase pouco. Tres meses que lle dábamos ó mar a suor nosa, pra que nos dera, a troque, o froito abenzoado das súas entranas, que era o pan noso.

Como de adoito saiamos, tódalas traíñas despois de pasar o domingo na casa. Compoñían a nosa, dúas menuetas, o bote i o barco –un lanchón que armaba doce remos por banda− que levaba o aparello. Era iste o “Armenteiro”, embarcación o máis xentil e mariñeira conoscida dende Miño a Estaca de Bares, por Nordeste, e de Morazón a Fisterra por Vendaval. Era o seu mestre, Mangúa, o peixeiro máis valente e arrisgado que había nas costas Cántabras. Ir con el ó mar era tíduo de mariñeiro pois quen mudara de coor á vista da morte non tiña sitio na sua compaña. Nunca levara vellos, que nos instantes de perigro lembraran a muller i os fillos. Quería rapaces novos, incoscentes do perigro. Por iso o noso Mestre tíñase moita fe. E por eso tamén, recollía todolos desafíos das outras embarcacións.


Ó aparear a praia de “Arnela” un tripulante das outras traíñas, dou o berro de desafío:


−Ei lanchas, ¡vai!


Era cousa de honor mariñeiro. Era perciso aceutalo. I o berro da resposta non se fixo agardar:


−¡Vai! –contestou Mangúa, e detrás dil os patróns das corenta embarcacións, de todalas traíñas do Porto. E póndose en ringleira, de Nordeste a Vendaval, escomenzou a estrepada que termiñaría na Marola, levando loureiro trunfal a que chegase pirmeiro.


Mangúa botou man o remo de goberno e seguindo os movementos dos vintedous remadores, esquequenábase mantendo o “Armenteiro” proa a pena da Marola, meta final daquela loita, pra non perder nin un chisco do esforzo da súa xente.


−¡Ai desta banda! –berraban os de babor pra animar os seus.


−¡Da nosa máis anda! –contestábamos os de estribor.


−Duro rapaces, que pasamos –animaba o Mestre. I os nosos lombos, co esforzo da boga tirada, deitábanse para tras quedando en nivel co courel. Os remos bimbiábanse, cando as paas cravávanse no mar, deixando pola popa un rego descuma branca e burlante. Pero as embarcacións todas seguían en ringleira sin adiantar un pelo unhas das outras.


−Agora, rapaces, que pasamos, −berrou de novo o Mestre e cando faltaban poucas paladas, a proa do “Armenteiro”, saiu gallarda e xentil desposta a chegar primeiro.


−¡Pasamos! ¡Pasamos!, −cramaron todos i o proel ergueu o remo anunceando “¡posta!”, que quería decir: ¡Trunfo!


As tripulacións das outras fixéronllo “Armenteiro” os honores de rei, ceibando un aturuxo que rachou os ares.


Tomamos refolgo, encetámolas merendas que nosas nais puxérannos nos garruchos, mentras os salseiros que se escachizaban na Marola, mandábannos nas áas do Nordeste gordas pingueiras que refrescaban as nosas testas suorosas.

Os derradeiros frescos do día agacháranse detrás da Cruña. A farola de Hércules refrexaba sobor do mar os seus variados coores. I o faro do “Peirao” emborcaba en Coitelada lixeiros refachos. Prencipiaba escurada. A hora do traballo rudo, que repetíamos dende había tres meses, empuñando o remo nas primeiras sombras do asexo e ceibando, os primeiros albores do amanexo. O Nordeste arreiciara, despeinando os cabelos do mar, feitos argazo.


Mangúa botou sobor dos hombreiros o chaquetón, cun pé en cada lado da roda, dereito e firme como un penedo. Xa poderían caer risos, xa podía o “Armenteiro” dar brincos e rebrincos sobor das olas bravas, que il non se movería.


Cos seus ollos de mascato cravados no abrigo da ardentía escomenzou o ataleo.


−Boga cortada –mandou, i as paas espetábanse no mar co mesmo silencio que se foran coitelos, maniniñamente para non escorrentalos peixes.


De cando en cando, a voz dos patróns das lanchas compañeiras preguntaban:

−¿Ves algo Mangúa? –A resposta era mesma sempre:


−¡Nada!… ¡Nada!… –Seis horas de duro bregar. Non se vía a costa. Pola popa a rás das augas quedaba a Torre de Hércules por Vendaval i o “Peirao” por Nordeste. O sono, o traballo, i a despranza, rendíannos xa. Algúns, durmindo levaban automaticamente pola forza do costume, o compás da boga. Perdeuno o meu compañeiro de bancada i o guión do seu remo tropezou co meu dando un bouro. 


Debaixo de nós un lostrego branco, alomeou as augas.


−¡Un branco!…


−¡Un branco! –anunceu Mangúa, tolo de contento.


−¡Aquí vai!… ¡E sardiña! –Repetiron da lancha compañeira.


O corazón dounos un pulo, ameazando saltársenos do peito.


−¡Boga a Nordeste! ¡Cerca lixeiro! –ordenou Mangúa imperioso. O Nordeste arreciara coa velocidá de seis risos. O argazo non deixaba facer auga as páas; pero nós, facendo un supremo esforzo, avantamos. O branco corría cara o abrente.


−¡Arrea aí mesmo! –Un choupo feito na auga cas plomadas anunciou que tocaba o mar o primeiro peixe de aparello. Veloz como unha frecha o Armenteiro cercou o branco, atallándolle o paso co a inmensa traíña de setanta pés de outura. Voltou o punto, polo rededor sostido por tres homes. Os outros repartidos nas dúas puntas, entrabámolo aparello.


As outras lanchas viñan no cerco da copeada. Os patróns delas tocaban os chífaros e asuaban pra darnos callo. E no meio, o peixe, arremuiñábase poñendo mar brando, callado de fartura. Xa se vían as calimas i os boureles, xa íamos batalas as mans afanosas as golas do cope.

No argazo, cada vez máis rexo, os peixes facían gorgola tremante e promisora. Un berro angustioso do Mestre, trastallounos o corpo.


−¡Virxe do Carme, estamos enriba das pedras!


O afán de ganar fixéranos esquecer có vento era cuase huracán. O risón do retedor foise a rastra a sotavento, botándonos sobor dos penedos de Campelo. ¡A morte a un paso! ¡A morte inevitábel, desfeitos contra as rocas! A sua sombra negra, cobríanos xa. O mar, o esnaquizarse chapuzábanos nas guedellas.


Mangúa dun brinco, foi á tilla e cun coitelo na man foi a tronzalo retedor i as pernas, da traíña deixando o barco ceibe, que, tocando xa a sua barriga nas pedras dou un queixume. Nun santiamén armamos dous remos i arredámonos como podemos do baixo temíbel deixando engastallado nas pedras o copo anhelado mentras o branco fuxía pola proa, e con el as nosas acariñadas espranzas.


¡Todo perdido…!


¡Perdido! I a voz do valente Mangúa daba no oco do penedo, voltando ós nosos oídos, coma se viñera do outro mundo.


−¡Ímonos prá casa! –O “Armenteiro”, diante, vento en popa, e ó seu remolque, as embarcacións compañeiras, entramos en Fontán, o porto da partida, coma unha ringleira de cadaleitos.


Nas nosas casas, esa noite houvo oracións por non habernos morto nos baixos tráxicos.

Dende aquel día Mangúa non voltou ó mar. De cote vai ó seu Armenteiro, que toquea na boia cinco do porto; fala con el e chora. Non tuvo cartos pra un novo aparello; e nadie lle fía ningún, porque din que está tolo. Debe estar, o coitado; porque nas noites de tormenta, vai hasta o Cargadoiro. I alí coas guedellas, xa brancas, axitadas polo vento, toca o seu vello chífaro, coma cando animaba os seus rapaces nas costas Cántabras. I os refrexos da ardentía, aloméandoo, danlle o aspeuto dunha aparición do Alén…


Come peixe, porque os mariñeiros todos, fan sempre un quiñón, o probe compañeiro a quen lle quedou a razón i a alma, engastallada nos cachos do aparello, nos baixos de Campelo, aquela noite malfadada…

A COVADANCA

¡Cantas veces me ten privado do sono aquela cova medoñenta, que abre a súa boca na ribeira de Morazón e vai a dar non se sabe onde, pasando por debaixo do castelo de Fontán! ¡Furnia espantosa, chea de tebras, na que vivían os trasgos da mitoloxía gallega, tales como meigas, lugrumantes, lumias, estadeas e sirenas! As sagas escandinavas non teñen a forza poética destas crenzas gallegas, dinas de seren estudiadas dinantes de que morran para sempre diante do progreso que non admite máis poder que o da razón.


¿Quen se atrevía a entrar na Covadanca, senón un home capás de loitare con tódalas forzas desconocidas dos infernos?


-A Covadanca, a cova encantada de Fontán, -decíame cando eu era neno un vello mariñeiro de Sada- é a que dá sona dun home valente ao que ten callo para entrar nela astra a fin. Primeiro vaise camiñando a media lus, como na hora dun triste lusco e fusco. Os animás de feituras estranas, como os que atormentan aos condenados no inferno, fuxen espantados a agachárense na terra. Despois vaise estreitando pouco a pouco a cova, o aire non abonda case para vivir, o corazón latexa acongoxado; na cabeza e nas veas bate o sangue como se foran a estalar…
¡O frío comenza a aterecer o noso corpo… e espanta a infernal barafunda que fan os animás de raras feituras que se agacharon no fondo da terra!…


Temos que axionllarnos entón; e apertando sobre do peito unha crus, un dente de allo e un dente de porco bravo, todo moi bon para escorrentalo demo, rezar tres avemarías. Aquela barafunda esvaise; e despois de moito camiñar, pasando traballos a vao, escóitase un laído, longo, tristeiro, que mesmo fire as cordas do corazón.


Esto quer dicir que xa se chegou á fin da Covadanca. Acéndese estonces unha candea de cera virxe ¡e que ven os nosos ollos pecadores que teñen de come-la terra!


A pedra negra está alí… a pedra dos encantamentos, que ten enriba a imaxe do Noso Señor crucificado, sangrando por mas e pés, e que deixa de laiarse ao recibir a ofrenda da candea acesa.


Despois ponse a lus enriba da pedra negra, e rezando decote vólvese a saír sin ningún contratempo.


-¿E vosté, señor Pedro, entrou alí? ¿Puxo a lus enriba da pedra negra?


-Si, meu neno, entrei, -respondeume o vello Pedro de Couto- que así se chamaba, mintindo cunha seriedade dina dun andalús feito e dereito.


Pedro era pois o home máis valente de toda a Mariña. A súa voluntá impoñíase sempre. Era un zar de taberna, cuia forza misteriosa estaba na iñorancia dos seus compañeiros e na súa propia malicia.


Mais un día sóupose que a Covadanca era unha furnia como outra calquera, e que alí non había trasnos, nin pedra negra, nin máis laídos que os que fan as ondas do mar ao bateren contra do duro acantilado.
Aquel pequeno tirán perdeu o creto. Nunha disputa que tivo unha ves cun mariñeiro, limpáronlle os fuciños a labazada limpa.


Tódolos poderes que se cimentan na iñorancia e na mentira morren como a sona de Pedro do Couto, escorrentados pola verdá…

Relizamos un percorrido polo Fontán do primeiro terzo do século XX, pola beleza da paisaxe, pola súa realidade cotiá e polas súas tradicións, a través de tres textos de autores locais, publicados entre 1908 e 1929.


MANUEL L. FREIRE-CALVELO
Nado en Sada en 1902 e practicante de oficio, foi, como xornalista, un incansable defensor de causas xustas para o seu pobo (o porto de refuxio, a ponte do Pedrido…) e un verdadeiro propagandista das Mariñas.


RAMÓN SUÁREZ PICALLO
Nado en Veloi (Sada) no 1894 e emigrado a Buenos Aires aos 17 anos, exerceu o xornalismo de xeito prolífico. Deputado galeguista na II República, exiliouse a América no 1939. Morreu en Buenos Aires en 1964.


MANUEL LUGRÍS FREIRE
Natural de Sada (1863), sería Lugrís un pioneiro como poeta, dramaturgo, narrador, académico ou activista agrario e político, sempre na defensa dos intereses e da identidade diferencial de Galicia. Faleceu no ano 1940