Ricardo Axeitos
Foi nun mes de outubro, do ano 1916, cando se inaugurou na Coruña a estatua de Emilia Pardo Bazán que aínda hoxe podemos ver nos xardíns de Méndez Núñez (por máis que sexa en copia, pois o orixinal, realizado por Coullaut Valera, tivo que ser retirado por motivos de conservación). Sen dúbida os perecedoiros seres humanos non temos xeito máis gráfico de reivindicar a permanencia da nosa memoria que facela pedra. A propia Pardo Bazán, co gallo da instalación desta estatua, recoñecía envexala pola súa capacidade para sobreporse ao paso dos anos, como nos lembra Manuel González Prieto nun traballo que recentemente publicou no Caderno de Estudos Xerais n.º 13, editado por esta revista. Mais nin sequera a dureza da pedra nos garantiza que o noso recordo sexa imperecedoiro. Cantas estatuas inidentificables para a maioría de paseantes, poboan xardíns e prazas públicas! Non, a memoria necesita amais o alicerce dos bos argumentos e estes non lle faltan á escritora coruñesa.
Hai que recoñecer que Emilia Pardo Bazán é un personaxe case que, atreveríame a dicir, engaiolante. Non só estamos a falar dunha grande escritora, recoñecida internacionalmente a cuxa vida e obra, ano tras ano, se lle dedican numerosos estudos. Ademais, foi unha intelectual dotada dun pensamento diverso e rico en matices ata o punto de resultar case que imposible de definir. Foi, de certo, unha personaxe contraditoria, difícil de clasificar ou localizar ideolóxica, literaria e, mesmo, vitalmente. Católica e tradicionalista resolta, mais defensora da modernidade; oposta ao divorcio mais muller separada; colaboradora da prensa conservadora da súa época, mais tamén defensora do naturalismo zoliano, versión literaria do progresismo da época; militante no carlismo e defensora, na súa xuventude, da monarquía absoluta, mais a primeira autora dunha novela sobre o movemento obreiro; antirrevolucionaria, por suposto, mais tamén feminista convencida e case que radical en moitos aspectos; e, en fin, enfrontada cos galeguistas rexionalistas e, especialmente con Manuel Murguía, mais admiradora da poesía de Rosalía ou de Pondal, e que mesmo se propuxo traducir ao catalán unha das súas obras de teatro para que fose estreada en Cataluña, a pesar do, aparentemente, pouco aprecio que tiña pola diversidade lingüística do Estado español.
Esta multiplicidade de facetas que caracterizou o seu pensamento, valeulle non poucas polémicas que a acompañaron ao longo da súa vida e, mesmo, chegan ata os nosos días. É mais, moitos dos seus críticos, pasados e presentes, interpretan os fortes contrastes que amosa a súa figura como unha falta de compromiso ou de seriedade. Outra posibilidade, e pola que eu me inclino, é entendelos como o produto da súa honradez intelectual que non lle permitía rexeitar as boas ideas aínda que estas entrasen en contradición coa súa ideoloxía e principios máis profundos.
Como sexa, as polémicas que seguen envolvéndoa, tamén teñen contribuído abondo a evitar que os seus logros caían no esquecemento pois non deixan de axudarnos a apreciar a complexidade e riqueza da súa obra.
Por outra parte, a propia Pardo Bazán foi sempre moi consciente de que pasar á posteridade pasaba por coidar a súa imaxe pública, así como da inapreciable axuda que para elo nos ofrecen as propiedades memorísticas da pedra. Por dar un pequeno exemplo disto último, podemos lembrar una pequena anécdota. En 1893, un mes despois da morte de Zorrilla, propúxose publicamente iniciar una subscrición para crear un monumento na súa honra. A coruñesa, nun artigo publicado na prensa da época, defendeu a iniciativa, mais engadía que mellor incluso que unha estatua de Zorrilla, sería elevar un monumento en recordo do Romanticismo, gardando ao poeta o lugar destacado que ocupou neste movemento literario. Clarín, xa daquela inimigo íntimo de Emilia, acusouna inmediatamente, tamén nas páxinas dun xornal, de intentar vingarse do vallisoletano ao querer esluír a súa individualidade nun mar de figuras eximias. Non podemos coñecer o que realmente pretendía a autora coa súa proposta, pero a verdade é que se levaba mal con Zorrilla e, sen dúbida, ben sabía o que vale unha pedra.
Mais se houbo un monumento pétreo que ela mesma ideou e se propuxo construír en honor da súa lembranza, este non foi outro que, como ela o chamaba, as Torres de Meirás. A escritora erixiu o actual Pazo sobre outro máis antigo, herdanza paterna. Como testemuña desta Casa Grande anterior e das xeracións de petrucios fidalgos que a habitaron, quedan nos lenzos do Pazo de Meirás numerosos brasóns de pedra. Mais o Pazo non só evoca as orixes familiares e a clase social á que pertenceu á súa dona. Nun precioso artigo publicado no ano 2010 na revista Goya, o historiador Jesús Ángel Sánchez García, explica a iconografía dos relevos que adornan o balcón do último andar da torre do levante do Pazo. As figuras alí gravadas en granito, cos rostros de Dante, Tasso, as musas ou as inscricións cos títulos das súas novelas, non deixan lugar a dúbidas do desexo de Pardo Bazán de recordar aos visitantes, a natureza das ocupacións da propietaria da casa. Incluso, no capitel central do balcón, pódese ler a inscrición “CONTRA / VIENTO / Y MAREA”, bo retrato da actitude intelectual da escritora galega e tamén, da súa vontade de que o seu nome non sexa esquecido.
Como todo o mundo sabe, a historia posterior deste edificio fixo que se enchese con ecos de persoas e familias ben diferentes ás de Emilia Pardo Bazán. Eu son dos que pensan que nun futuro o Pazo de Meirás acabará sendo de titularidade pública de xeito que acade o fin para o que foi edificado: servir de monumento de dura pedra á memoria da gran escritora. Se ben, tamén servirá para lembrarnos dos veciños da Coruña e de Sada que se viron forzados a contribuír cos seus soldos e terras para transformar o Pazo no agasallo a un autócrata e, en fin, como recordatorio dos crimes dunha ditadura que nunca deberan de volver a suceder.
Ao inicio deste artigo, “Torre de la Quimera”, como a denominaba Pardo Bazán. Arquivo da Real Academia Galega
Nesta imaxe: Postal do ano 1926, cunha vista da estatua da escritora nos Xardíns de Méndez Núñez. Arquivo da RealAcademia Galega
