Edmundo Moure
Os meus amigos Veiga Alonso, veciños na comuna de La Cisterna, ao sur de Santiago de Chile, eran fillos do galego Tomás Veiga Alonso e da filla de andaluces, María López Guerrero. O irmán de Tomás, Jesús Veiga Alonso, radicou en Punta Arenas e exerceu como xerente dunha compañía aseguradora. Era un home activo e posuía o prurito intelectual pola historia das fundacións hispanas no extremo austral de América. Logo de descubrir os restos da Ciudad de El Rey Don Felipe, situada corenta quilómetros ao sur de Punta Arenas, escribiu un interesantísimo ensaio monográfico titulado El Puerto del Hambre, publicado en 1963. Reproduzo aquí o prólogo dun destacado intelectual puntarenense:
Una vieja amistad me une con don Jesús Veiga
Alonso, autor de este trabajo, amistad cultivada
con comprensión, afecto y al calor de sentimientos
y de inquietudes comunes. Juntos charlamos
muchas veces sobre el pasado magallánico, que
conoce tan bien, y juntos recorrimos los caminos
que bordean el Estrecho, buscando los rastros de
los adelantados y de los pioneros.
Hace más de veinte años me hablaba ya, apasionado
por la personalidad de Pedro Sarmiento
de Gamboa, a quien llamaba «El caballero
de Galicia». Se dedicó a leer con entusiasmo y
con ansias, cuanta obra hablara del primer colonizador
del Estrecho de Magallanes. Y escudriñando
las páginas de viejos libros, le pareció
descubrir algo interesante: que la Ciudad del
rey Felipe, de triste destino, no estuvo en el
sitio que señalaban los mapas.
Un día me sorprendió, diciéndome que había
resuelto el problema. La ciudad fundada por
Pedro Sarmiento de Gamboa, el 25 de marzo
de 1582, rebautizada por el corsario Thomas
Cavendish, como Puerto del Hambre en 1587,
después del trágico fin de sus pobladores, no
estuvo asentada entre la punta Santa Ana y el
río San Juan, como rezaban los mapas, sino que
al norte de la referida punta, en un abra tranquila,
apacible, que los lugareños denominan,
justificadamente, Bahía Buena.
Jesús Veiga Alonso había explorado la zona, conocía
palmo a palmo el terreno y había examinado
detenidamente una serie de documentos y
libros. En mayo de 1955, hace justo veinte años,
me mostró un manuscrito, que había preparado
sobre la vida del capitán Sarmiento, su malhadada
expedición al Estrecho y el fracaso del primer
intento colonizador. De los antecedentes se desprendía
que la ciudad se fundó en uno de los cuatro
rincones, antes de llegar a la punta Santa
Ana, donde la acción del tiempo había respetado
la respalda de piedra de la iglesia de Nuestra Señora
de la Encarnación. Su trabajo fue publicado
en el diario El Magallanes.
Tuvo que llegar a Punta Arenas el profesor
Joseph Emperaire, etnólogo y arqueólogo, con
prestigio en La Sorbona, para que se interesara.
El malogrado sabio, como todo hombre
conocedor de la historia de Magallanes, admiraba
la personalidad del capitán Sarmiento, y
se preocupó de ayudar a don Jesús Veiga, a
establecer la verdad en este aspecto, dándole el
espaldarazo científico.
Tuve el privilegio de participar en las primeras
actividades arqueológicas iniciadas por Emperaire
y Veiga, junto con dos estudiantes, Armando
Sánchez y Werner Lando: trabajando
en el ribazo frente a Bahía Buena, para probar
que ésa era la iglesia, rodeada por el campo
santo, y descubrir los esqueletos, cuyo examen
probaría su origen y causas de sus muertes. Es
tema para largo. Ofrezco algunos documentos
únicos y exclusivos, de esa importante labor,
que aclaró una duda histórica.
El arqueólogo Emperaire exhumó con cuidado
los seis primeros esqueletos, de un decapitado,
un fusilado, un hombre con una pierna amputada,
una mujer muerta en estado de gravidez, a
los que más tarde, en trabajos de la Sociedad
Arqueológica, se sumaron otros restos, hallados
en el sitio en que estuvo la iglesia, o el hospital,
encontrados en distintas posiciones, como
que la muerte los sorprendió acostados y allí
quedaron sus huesos, hasta que los cubrieron el
polvo del humus y el olvido.
Hoy día, en el mismo sitio, quedan sólo restos
de la muralla, dañados por la irrespetuosidad
de los intrusos. Y a pocos metros, una tumba
monumental, semejando un dolmen céltico,
que guarda los restos allí encontrados. Dos
placas, muy alusivas, colocadas por don Jesús
Veiga, eternizan dos frases significativas:
«Tanto he sufrido, que puedo llamarme mártir
», pronunciada por el capitán Sarmiento; y
otra que respira orgullo: «Aquí estuvo España
», inspirada en el libro de Amancio Landín
Carrasco, sobre la personalidad de Sarmiento.
La publicación de esta obrita constituye un estimable
aporte al conocimiento de las grandes figuras
del pasado magallánico y de uno de los hechos
más heroicos y conmovedores de nuestra historia
regional. Fue escrito por un hombre nacido en las
costas gallegas, que en su infancia en Galicia,
igual que el audaz Sarmiento de Gamboa, soñó
con venir a la ribera del Estrecho, a luchar por el
progreso de estas tierras. Y que porfiado y tenaz,
luchó sin desmayo, quizás con la misma hada madrina,
porque no lo acompañó la fortuna. Pero
dejó afectos y gratos recuerdos. Y porfiado también,
no cejó hasta dejar las cosas en su lugar y
entregarnos las reliquias de la Ciudad del rey Felipe,
cuyo descubrimiento permitió sacar del olvido
la memoria del Caballero de Galicia.
Osvaldo Wegmann N.
REFERENCIAS HISTÓRICAS
A pouco do descubrimento do Estreito de Magallanes, as costas de Sudamérica sufrían as incursións de corsarios ingleses, que arrasaban portos e poboados. A iso súmase que, a pesar de que a Pasaxe de Drake, ao sur do Cabo de Fornos fora descuberta en 1525, os difusores da cartografía seguían destacando o estreito como a pasaxe máis austral entre o Mar do Norte (Océano Atlántico) e o Océano Pacífico, e que, por tanto, separaba a América da Terra Australis Incognita.
Por tanto, xustificábase a necesidade de que nos accesos ao estreito se establecesen colonias e fortificacións que custodiasen o fluxo de embarcacións. Tal idea foi concibida e alimentada polo seu afán aventureiro e conquistador, na mente do navegante español don Pedro Sarmiento de Gamboa. Nacido en 1532, coñecera en Galicia os segredos da navegación e era estimado grandemente polo Vicerrei do Perú. Coñecedor de idiomas, cosmografía, astronomía, tamén historiador, escribira unha crónica sobre a conquista e pobos do antigo Perú. Viaxou a España para solicitar directamente de Felipe II os recursos necesarios para tan digna como magna empresa. En 1580, Sarmiento explorara o estreito e tiña unha idea aproximada da zona; o actual desafío, poboalo, comportaba o seu nomeamento como Gobernador e Capitán Xeneral do mesmo, sub conditione, é dicir, sempre que a misión fose cumprida e que, efectivamente, se poboasen esas austrais latitudes.
Para pesar de Sarmiento, a coroa española designou como condutor da expedición a Diego Flores de Valdés. Con todo, apoiou fielmente o proxecto. A frota partiu de Sevilla en setembro de 1581, con 23 navíos e case tres mil persoas a bordo, entre as que se contaban, ademais dos soldados, colonos propiamente tales, incluídas 13 mulleres e dez nenas e nenos, gran variedade de artesáns, ferreiros, e dous frades franciscanos. Tras un primeiro infortunio e cuantiosas perdas por un temporal, retardouse a saída final tres meses e reduciuse a frota a 16 navíos. A primeira recalada foi Río de Janeiro. Un primeiro intento por acceder ao estreito a comezos de 1583 terminou coa desistencia de Flores de Valdés e o seu regreso a España. A fins do mesmo ano dúas naos, Santa María de Castro e Trinidad, e tres fragatas tomaron novamente rumbo sur. A primeira aproximación á boca oriental fixérona en febreiro de 1584. Con mal tempo e observados polos indíxenas, embocaron o estreito no cuarto intento. Chegaron con Sarmiento unhas 529 persoas. Desembarcaron próximos a Punta Dungeness e o 11 de febreiro de 1584 estableceuse o primeiro poboado: Nombre de Jesús. Con pé en terra firme, Sarmiento proclamou o seu discurso de posesión e levantando o altar maior entoou o Te Deum e e Vexilla Regis. O relato de Tomé Hernández transmitiunos que tiñan bastimentos para uns catro meses, entre eles algúns animais e variadas sementes.
A aridez do lugar, escaseza de auga e o primeiro contacto cos indios en que houbo feridos, puideron motivar a Diego da Rivera, novo Almirante da frota, a que tamén se regresase, sen comunicarllo a Sarmiento. Este último decidiu que a nave restante, a Santa María de Castro seguise explorando o Estreito en busca da coñecida Punta Santa Ana, onde desembocaba o río San Juan e el, con outro grupo, seguiría marcha ao occidente camiñando polo litoral. Tráxico traxecto, en que sen calzado, escasos alimentos e con novos ataques dos aldeáns, experimentaron varias baixas. Veiga refírenos: “A viaxe por terra foi unha marcha que ben se pode cualificar de atroz. Xa aos poucos días camiñaban descalzos porque as alpargatas romperon de podrecidas que estaban… cos pés sanguentos e inchados, a xente se desanimaba e queixábase”. Ademais, “Gran traballo foi continuar a marcha cos feridos e a xente esfameada e cansa… e así empezou a sacrificar as sete cabras de crianza que levaba… asaba un cuarto e repartíao a bocado por home, manxar que a partir do segundo día foi soamente para os feridos. Dos cans que traían, tres desapareceron e dous coméronllos ás agachadas”, díxonos o mesmo Veiga. Finalmente, e tras avanzar un 300 km por terra, ambos os grupos atopáronse e fundaron a finais de marzo, na actual Baía de San Blas, o segundo asentamento: Rey Don Felipe. Alí quedaron algúns e Sarmiento tentou regresar a Nombre de Jesús, pero os ventos sacárono do Estreito sen poder volver entrar. Corría o mes de maio de 1584, e Sarmiento decidiu regresar a Río de Janeiro en busca de socorros locais. Finalmente, en 1586 dispuxo a súa volta a España, case dous anos despois de deixar a súa Gobernación. Na travesía caeu prisioneiro dos ingleses e non pisou chan español senón ata 1590, onde se presentou “tolleito, encalecido e sen dentes”. Pois ben, demorándose o regreso dos exploradores do estreito, o capitán a cargo de Nombre de Jesús, Andrés de Biedma, separou a outros 40 para que fosen tamén por terra estreito dentro; como resultado, máis mortes. Tomé Hernández relatou que dos cinco sobreviventes, un foi asasinado polos outros e practicaron o canibalismo. Estes foron axustizados, do mesmo xeito que outro, por rebelión. Cara a fins de 1584 foi o mesmo Biedma o que saíu en busca dos demais, quedando xa menos de 100 habitantes en Nombre de Jesús, onde se decretaron outras execucións. Antes de que se cumprise un ano e próximos ao seguinte inverno, os restantes tamén abandonaron Nombre de Jesús. Deberon atopar un carreiro de cadáveres antes de reunirse en Rey Don Felipe, con xa escasos sobreviventes. Tentaron de saír de alí, uns por terra, outros por mar, para o que construíron uns bateis, pero ambas as iniciativas fracasaron. Ante isto, algúns decidiron quedar na costa de Santa Brígida e outros repoboar Rey Don Felipe. A situación era desesperada. Para fins de 1585 ou comezos de 1586 reintentaron saír por mar nunha nova embarcación, navegando equivocadamente cara ao mar de Otway, o que os obrigou a regresar. Aquel inverno de 1586 non quedaban máis ca 21 ou 18 persoas, se consideramos a primeira ou a segunda versión de Hernández. Estas, incluídas tres mulleres, vagaban polas costas do estreito, e resistiron ata o verán seguinte. Nos primeiros días de 1587 avistaron naves tratando de entrar no estreito. Ían con Thomas Cavendish á cabeza. Un grupo tentou establecer contacto e, o que non quedou nunca aclarado por que é que só Tomé Hernández foi o que subiu a bordo dunha nave inglesa e marchou con eles, sen que regresasen polos demais. Ao pasar por Rey Don Felipe, este navegante aprovisionouse de auga e leña, aproveitando para levar as pezas de artillería e, observando as escenas de abandono e de morte, “con tantos cadáveres sen enterrar e infectados” deu por chamar a aquel lugar Puerto del Hambre.
ANÁLISE DAS POSIBLES CAUSAS DE MORTE DA POBOACIÓN COLONIZADORA
A. Morte por desnutrición
Todos os relatos históricos salientan que a falta de alimentos foi crítica e a consecuente desnutrición unha das principais causas de morte dos colonizadores. Está exposto nas cartas de Sarmiento e é o dito polos sobreviventes. Como exemplo, Hernández escribiu: “La dicha gente y el dicho Sargento volvieron en seguimiento del dicho navío y no pudieron llegar porque fue mucha la nieve que les cayó y ya faltó la comida porque no la tenían. Y perecieron todos de hambre…”. A mesma necesidade relátaa Veiga Alonso nos seus comentarios, cando refire que sacrificaron as cabras de crianza e aínda os cans que levaban. Pois ben, sabemos que a falta crónica de alimentos conduce a unha malnutrición caloricoproteica que mobiliza todas as reservas graxas e musculares. Para un home de contextura normal, isto significa recorrer do 15 ao 25 % de enerxía de reserva como graxa, uns 15 quilos, que se consomen nuns dous meses. Como esta reserva é algo maior na muller, pódese observar nelas unha sobrevida tamén maior. Cando esta perda de masa leva a un peso inferior a 70 % do peso ideal, diminúe a inmunidade celular e aumenta o risco de infeccións, hai dificultade para deambular e aparecen progresivamente signos cutáneos e mucosos pola carencia de vitaminas e elementos trazas. Cando a perda excede o 50 % do peso ideal, hai desorientación e morte. Traballos realizados por arqueólogos e biólogos arxentinos sobre osamentas de Nombre de Jesús, documentaron que en todos os esqueletos adultos se observan signos de osteopenia, bo indicador de desnutrición. Este feito, con todo, non asegura que o proceso se desenvolvese só nesa localidade austral, onde permaneceron non máis de dez meses; é probable que estes homes de mar ou colonizadores fosen, ademais, individuos carenciados cronicamente. Doutra banda, aínda que Tomé Hernández referiu que: “Y que ellos sembraron trigo, cebada y habas. Y que el trigo no granó y la cebada granó y no se secó porque no hubo tiempo. Y que las habas granaron y no se secaron y siempre estuvieron verdes y estuvieron antes de salir seis meses debajo de la nieve”, non é menos certo que os aldeáns se procuraban alimento, e a caza de gando era algo habitual. Ademais, déronse conta da existencia de “uvas de espino” (calafates) e “alverjones” (ervellacas), o que xunto a mariscos como os mexillóns, contribuíron ao seu sustento. Tamén os lobos de mar lles procuraron alimento. Esta causa sería especialmente válida nos longos períodos invernais onde o procurarse comida estaba máis limitado. Así o volve dicir Hernández: “Esperando la vuelta de Sarmiento hasta cinco meses, padeciendo de necesidad de ración a cinco onzas de bizcocho a cada soldado; y que al cabo de los cinco meses, que fueron de invierno, habiendo perecido alguna gente de hambre…”
B. Morte por axustizamento
Os relatos foron claros en canto a que en varias ocasións os capitáns deberon decretar axustizamento. Nas relatadas condicións de colonización, a insurxencia debeu de ser considerada moi grave, dado o efecto de disgregación sobre a poboación e polo mesmo, era castigada coa pena de morte.
C. Morte por homicidio e outros feitos violentos
É claro o relato de Hernández que se cometeu homicidio co fin de practicar canibalismo. Tamén, que cando Sarmiento partiu por terra estreito dentro, deberon abandonar a un ferido que non quixo seguir camiñando. Tamén están os relatos, numerosos, de ataques polos indios. Na crónica de Martinic lemos: “a partir de entonces la marcha se vio dificultada tanto porque debió curarse y atenderse a los heridos que sumaban diez hombres, y ayudárseles a caminar, cuanto porque se temía un nuevo ataque indígena”. Veiga sinala: “Entre os españois houbo dez baixas: un morto por unha frecha que o atravesou desde as costas á mamila do corazón, e nove feridos, dos cales un morreu no camiño e outro quedou a morrer entre uns calafates”. Pódese sumar como argumento que Cavendish atopou numerosos cadáveres sen enterrar, sería iso produto da mesma violencia?, porque tamén se pode expor que a extrema debilidade dos sobreviventes imposibilitase a práctica funeraria, conduta tan propiamente humana. D. Morte por hipotermia Definida a hipotermia como unha temperatura central menor a 35 °C, sabemos que con menos de 28 °C é grave e altamente mortal se non é corrixida oportunamente. Pois ben, o clima da Península de Brunswick, preto de Punta Arenas, xa próxima á latitude 60° sur, é do tipo transandino cunha temperatura media é de 6 a 7 °C, pero nos meses entre xuño e agosto esta non excede os 0 °C. A isto deben sumarse os frecuentes ventos de predominio suroeste e oeste. A poboación colonizadora, presumiblemente desnutrida debeu tolerar peor as baixas temperaturas, xustamente pola súa incapacidade para xerar calor.
E. Morte por intoxicación
Unha observación que abre esta posibilidade témola no texto de Jesús Veiga, cando di: “Atoparon nas árbores uns acios de bugallos verdes, brandos e de sabor de castañas, que os soldados acharon saborosos e coméronos como pan, co resultado de que a moitos lles caeron como pedras no estómago e inchóuselles a barriga a rebentar”. Non sabemos se o descrito foi causa de morte. Con todo, unha posibilidade de intoxicación mortal vén dada pola “marea vermella”. Esta corresponde a un fenómeno natural de causa descoñecida, debida ao aumento de certas microalgas unicelulares, especialmente do tipo dos dinofaxelados, que compoñen o plancto mariño. Debido aos pigmentos que posúen, este aumento de organismos pode determinar cambios de cor da auga, o que xerou o seu nome vulgar. Algunhas destas algas poden producir toxinas, que, concentradas por moluscos bivalvos como os choros, ameixas, machas, ostións e ostras chegan en gran cantidade a quen os consome, por iso é polo que á marea vermella coñécese como floración de algas nocivas (FAN). Coñécense varias destas toxinas; a de efecto máis grave é a saxitoxina. Sendo fenómenos periódicos, é probable que os individuos autóctonos coñecesen a súa existencia e que, por tanto, afectase especialmente aos colonizadores. A teoría exposta pode explicar a morte de tantos deles e o achado de osamentas sen enterrar; os sobreviventes puideron intuír unha sorte de intoxicación pola rápida aparición de síntomas como náuseas, mareos, dificultade para se mover, falar e respirar, ata chegar á morte. Como remate queremos expor a multicausalidade do triste desenlace da empresa de colonización emprendida por Pedro Sarmiento de Gamboa nas ribeiras do Estreito de Magallanes na segunda metade do século XVI, e facer notar outras causas de morte non consideradas na literatura. Non corresponde axuizar nin as motivacións nin a actuación de Pedro Sarmiento de Gamboa.
Referencias e recompilación: Trabajo monográfico de Ricardo Espinoza y Juan C. Espinoza; Revista Científica de la Universidad de Los Andes; Santiago de Chile; 2010
