Edmundo Moure Rojas
En todos los lugares he encendido
con mi brazo y mi aliento el viejo fuego;
en toda tierra me vieron velando
el faisán que cayó desde los cielos,
y tengo ciencia de hacer la nidada
de las brasas juntando sus polluelos.
Gabriela Mistral
Acusaranme de “tradicionalista”, porque
inicio esta crónica con ela: A miña nai chilena casou en 1938, cun emigrante
galego. Era maior de idade (24), pero carecía de dereitos cívicos e os seus
dereitos civís estaban, primeiro, baixo a suxeición de seu pai, e logo ían
estar, como Deus manda, baixo potestade do marido. Así o referendaba a súa
relixión, católica, apostólica e romana;
así o xurou no sacramento do matrimonio,
segundo sentenza que non cambiou para os crentes, pois provén do sopro da
divindade e dalgún amanuense, máis ou
menos iluminado, que a repetiu ao pé da letra: “As casadas estean suxeitas
aos seus propios maridos, como ao Señor; porque o marido é cabeza da muller,
así como Cristo é cabeza da igrexa, a cal é o Seu corpo, e El é o seu Salvador.
Así que, como a igrexa está suxeita a Cristo, así tamén as casadas estéano aos
seus maridos en todo” (Efesios 5: 22-24); lei sacra e norma de conduta que
se vai repetindo, sen maiores variantes, desde o libro da Xénese ata as Cartas
dos apóstolos. É a mesma lex magna que
asigna a homosexuais e lesbianas a condenación eterna, baixo o anatema do
“pecado nefando”.
inicio esta crónica con ela: A miña nai chilena casou en 1938, cun emigrante
galego. Era maior de idade (24), pero carecía de dereitos cívicos e os seus
dereitos civís estaban, primeiro, baixo a suxeición de seu pai, e logo ían
estar, como Deus manda, baixo potestade do marido. Así o referendaba a súa
relixión, católica, apostólica e romana;
así o xurou no sacramento do matrimonio,
segundo sentenza que non cambiou para os crentes, pois provén do sopro da
divindade e dalgún amanuense, máis ou
menos iluminado, que a repetiu ao pé da letra: “As casadas estean suxeitas
aos seus propios maridos, como ao Señor; porque o marido é cabeza da muller,
así como Cristo é cabeza da igrexa, a cal é o Seu corpo, e El é o seu Salvador.
Así que, como a igrexa está suxeita a Cristo, así tamén as casadas estéano aos
seus maridos en todo” (Efesios 5: 22-24); lei sacra e norma de conduta que
se vai repetindo, sen maiores variantes, desde o libro da Xénese ata as Cartas
dos apóstolos. É a mesma lex magna que
asigna a homosexuais e lesbianas a condenación eterna, baixo o anatema do
“pecado nefando”.
Catro anos antes da ligazón sacramental dos
meus proxenitores (1934), aprobouse en Chile unha lei de sufraxio para as
eleccións municipais. (Non sei se ela concorreu ás urnas; se o fixo, debeu de
votar por algún edil do partido Conservador, ao que se adscribía o avó
chileno). En 1949 vén de aprobarse en Chile o voto universal feminino, logro
considerable, se o aquilatamos desde a perspectiva dun país retrógrado e beato,
renitente aos cambios estruturais, como o segue a selo ata hoxe en día,
gobernado pola mexeriqueira caste empresarial e a súa ideoloxía de “dono de
fundo”.
meus proxenitores (1934), aprobouse en Chile unha lei de sufraxio para as
eleccións municipais. (Non sei se ela concorreu ás urnas; se o fixo, debeu de
votar por algún edil do partido Conservador, ao que se adscribía o avó
chileno). En 1949 vén de aprobarse en Chile o voto universal feminino, logro
considerable, se o aquilatamos desde a perspectiva dun país retrógrado e beato,
renitente aos cambios estruturais, como o segue a selo ata hoxe en día,
gobernado pola mexeriqueira caste empresarial e a súa ideoloxía de “dono de
fundo”.
Se se me permite unha alegoría literaria, a
novela canónica desta clase é Gran Señor y Rajadiablos, de Eduardo Barrios. E
aínda que José Donoso recrea a trama da súa decadencia en Casa de Campo, os
poderes herdados souberon refacerse, para manter, case incólume, o seu feroz
predominio, con anovadas formas de apropiación e sometemento dos outros e,
sobre todo, das outras.
novela canónica desta clase é Gran Señor y Rajadiablos, de Eduardo Barrios. E
aínda que José Donoso recrea a trama da súa decadencia en Casa de Campo, os
poderes herdados souberon refacerse, para manter, case incólume, o seu feroz
predominio, con anovadas formas de apropiación e sometemento dos outros e,
sobre todo, das outras.
Porque en Chile, en pleno século XXI, a
muller segue sendo un ente de segunda clase, aínda cando se lograron
significativos avances e tivésemos, durante dous períodos de goberno, máis ou
menos republicano, segundo se mire, unha muller presidente (presidenta,
transgredindo á patriarcal RAE1). A súa primeira boa administración e a
mediocre segunda –segundo sisudos analistas homes- deberon soportar, máis aló
das consabidas presións opositoras ante un presumible –e, ai!, nunca producido–
rumbo “socialista” no seu mandato, o peso cultural, inconsciente e subrepticio
o aberto e desembozado, das limitacións atribuídas ao xénero feminino para
dirixir os “altos destinos da nación”, segundo nomenclatura da fenecida
Educación Cívica que mamamos nas aulas de secundaria, materia hoxe descoñecida
por nove de cada dez chilenos.
muller segue sendo un ente de segunda clase, aínda cando se lograron
significativos avances e tivésemos, durante dous períodos de goberno, máis ou
menos republicano, segundo se mire, unha muller presidente (presidenta,
transgredindo á patriarcal RAE1). A súa primeira boa administración e a
mediocre segunda –segundo sisudos analistas homes- deberon soportar, máis aló
das consabidas presións opositoras ante un presumible –e, ai!, nunca producido–
rumbo “socialista” no seu mandato, o peso cultural, inconsciente e subrepticio
o aberto e desembozado, das limitacións atribuídas ao xénero feminino para
dirixir os “altos destinos da nación”, segundo nomenclatura da fenecida
Educación Cívica que mamamos nas aulas de secundaria, materia hoxe descoñecida
por nove de cada dez chilenos.
Ela –nosa nai– era gran lectora e a súa
cultura superior, sen dúbida, logrou mitigar as diferenzas dese rango que se
lucía e ensinaba coma se fose natural, é dicir, inherente á condición
fisiolóxica da especie: macho dominante, activo e provedor; muller pasiva,
submisa e disposta a gratificar ao home e a parir “os fillos que Deus lle
dese”, desde e polo bastón de mando do esposo, cos seus espazos confinados á
cociña e o cuarto de costura, aínda cando a sentenza de cortesía a declarase
“dona de casa”, calidade empregada ata hoxe para designar á muller que só
traballa de portas adentro.
cultura superior, sen dúbida, logrou mitigar as diferenzas dese rango que se
lucía e ensinaba coma se fose natural, é dicir, inherente á condición
fisiolóxica da especie: macho dominante, activo e provedor; muller pasiva,
submisa e disposta a gratificar ao home e a parir “os fillos que Deus lle
dese”, desde e polo bastón de mando do esposo, cos seus espazos confinados á
cociña e o cuarto de costura, aínda cando a sentenza de cortesía a declarase
“dona de casa”, calidade empregada ata hoxe para designar á muller que só
traballa de portas adentro.
O que viamos nelas e chegábanos da
existencia cotiá foi minguando aqueles falaces paradigmas, quizabes porque a
presenza feminina era máis entrañable e poderosa cá viril, falaba por si mesma,
ás veces ás caladas, en ocasións con berros e reclamacións, nunca con lamentos
de submisión.
existencia cotiá foi minguando aqueles falaces paradigmas, quizabes porque a
presenza feminina era máis entrañable e poderosa cá viril, falaba por si mesma,
ás veces ás caladas, en ocasións con berros e reclamacións, nunca con lamentos
de submisión.
Por aqueles anos da infancia e primeira
mocidade, decatámonos de que unha sinxela muller, oriúnda do val de Elqui,
profesora de primaria, fora galardoada co primeiro Premio Nobel de Literatura
de Latinoamérica (1945), feito insólito que a moitos escritores da afouta
masculinidade nacional produciu asombro e aínda azoramento, ata punto de non
recoñecer de inmediato os indiscutibles méritos de Lucila Godoy Alcayaga,
coñecida universalmente como Gabriela Mistral. Estes trasnoitados xuíces
patriarcais espertaron de longa sesta seis anos máis tarde, para emendar a
plana entregándolle un tardío Premio Nacional de Literatura (1951), cuxo
escrutinio nin sequera foi unánime.
mocidade, decatámonos de que unha sinxela muller, oriúnda do val de Elqui,
profesora de primaria, fora galardoada co primeiro Premio Nobel de Literatura
de Latinoamérica (1945), feito insólito que a moitos escritores da afouta
masculinidade nacional produciu asombro e aínda azoramento, ata punto de non
recoñecer de inmediato os indiscutibles méritos de Lucila Godoy Alcayaga,
coñecida universalmente como Gabriela Mistral. Estes trasnoitados xuíces
patriarcais espertaron de longa sesta seis anos máis tarde, para emendar a
plana entregándolle un tardío Premio Nacional de Literatura (1951), cuxo
escrutinio nin sequera foi unánime.
Antes da historia das sufraxistas, da que
soubemos, moito máis tarde, escoitariamos os versos, ás veces enigmáticos, a miúdo
entrañables de sabor popular e campesiño, dunha poeta do século XIX, española
segundo clasificación canónica, galega segundo nación, lingua e cultura:
Rosalía de Castro. Os seus poemas eran tristes, nostálxicos, cheos de saudade e
morriña. Falaban dos emigrantes, do padecer das mulleres abandonadas á fatal
soidade das aldeas baleiras por homes novos que se embarcaban para enxergar
mellores horizontes.
soubemos, moito máis tarde, escoitariamos os versos, ás veces enigmáticos, a miúdo
entrañables de sabor popular e campesiño, dunha poeta do século XIX, española
segundo clasificación canónica, galega segundo nación, lingua e cultura:
Rosalía de Castro. Os seus poemas eran tristes, nostálxicos, cheos de saudade e
morriña. Falaban dos emigrantes, do padecer das mulleres abandonadas á fatal
soidade das aldeas baleiras por homes novos que se embarcaban para enxergar
mellores horizontes.
 |
Ela mesma, Rosalía, era vítima sen
paliativos dunha de tantas
paliativos dunha de tantas
Rosalía de Castro retratada por Cortés. La Voz de Galicia, 28/02/1910 |
aberracións cometidas contra a muller. Filla dun
cura sacerdote, confesor da súa nai e da súa avoa, quedaría marcada por unha
marca psicolóxica e social da que nunca ía liberarse. Un dos seus
extraordinarios poemas, “Negra sombra”, que canta con esgazada paixón Luz
Casal, parece falarnos diso, desde a súa enigmática textura. Tamén Rosalía
escribiu breves artigos denunciando as inxustas opinións do seu medio social
pequenoburgués que denigraban á muller galega, no seu dobre carácter de
campesiña e peixeira, debido a unha suposta aquiescencia cos forasteiros, en
particular daquelas cuxos maridos se ausentaban por anos ou décadas, ou se
perdían para sempre no silencio transoceánico. No acervo popular, “muller
fácil” equivale a prostituta. No caso do home –xa se sabe– trátase de simples
descoidos ou de lle dar unha alegría ao corpo ou de asumir o viril
comportamento donxuanesco, rexeitado só de dentes para fóra.
cura sacerdote, confesor da súa nai e da súa avoa, quedaría marcada por unha
marca psicolóxica e social da que nunca ía liberarse. Un dos seus
extraordinarios poemas, “Negra sombra”, que canta con esgazada paixón Luz
Casal, parece falarnos diso, desde a súa enigmática textura. Tamén Rosalía
escribiu breves artigos denunciando as inxustas opinións do seu medio social
pequenoburgués que denigraban á muller galega, no seu dobre carácter de
campesiña e peixeira, debido a unha suposta aquiescencia cos forasteiros, en
particular daquelas cuxos maridos se ausentaban por anos ou décadas, ou se
perdían para sempre no silencio transoceánico. No acervo popular, “muller
fácil” equivale a prostituta. No caso do home –xa se sabe– trátase de simples
descoidos ou de lle dar unha alegría ao corpo ou de asumir o viril
comportamento donxuanesco, rexeitado só de dentes para fóra.
Por iso, Rosalía foi vilmente atacada, ao
punto de exclamar, chea de indignación, que nunca volvería escribir sobre
aqueles tópicos, menos na lingua galega que aprendera de beizos doutra muller
singular, aínda que anónima, a ama de cría que lle dera o dozura dos seus
peitos e o mel do idioma galaico-portugués.
punto de exclamar, chea de indignación, que nunca volvería escribir sobre
aqueles tópicos, menos na lingua galega que aprendera de beizos doutra muller
singular, aínda que anónima, a ama de cría que lle dera o dozura dos seus
peitos e o mel do idioma galaico-portugués.
Hai un veraz verso seu, referido á súa
condición de poeta (poetisa) que é claro como o mellor oráculo:
condición de poeta (poetisa) que é claro como o mellor oráculo:
Daquelas que cantan as pombas i as frores
todos din que teñen alma de muller.
Pois eu que n’as canto, Virxe da Paloma,
¡ai!,
¿de qué a teréi?
¿de qué a teréi?
Pero entón as voces das mulleres, chilenas
ou galegas ou latinoamericanas, non pasaban os límites do “cuarto propio” nin
do ámbito da casa familiar, onde elas eran como esa deidade ubicua que definen
certos teólogos: estaban en todos os recunchos, pero a súa real presenza non se
evidenciaba en ningún.
ou galegas ou latinoamericanas, non pasaban os límites do “cuarto propio” nin
do ámbito da casa familiar, onde elas eran como esa deidade ubicua que definen
certos teólogos: estaban en todos os recunchos, pero a súa real presenza non se
evidenciaba en ningún.
Contemporánea de Rosalía de Castro foi
Concepción Arenal, quen sorteou con teimoso empuxe todas as dificultades da súa
época, estudando Dereito e Socioloxía en Madrid. Antes diso, aprendeu filosofía
e ciencias nos libros que recuperaba de bibliotecas familiares, furtándoos á
celosa mirada dos homes. Para ingresar nas aulas da academia debeu recorrer ao
que outras adiantadas fixeran: disfrazarse de home: pelo curto, levita e
chapeu; un subterfuxio que utilizaron tamén varias escritoras e científicas do
século XIX. Pero a suplantación do macho é perigosa.
Concepción Arenal, quen sorteou con teimoso empuxe todas as dificultades da súa
época, estudando Dereito e Socioloxía en Madrid. Antes diso, aprendeu filosofía
e ciencias nos libros que recuperaba de bibliotecas familiares, furtándoos á
celosa mirada dos homes. Para ingresar nas aulas da academia debeu recorrer ao
que outras adiantadas fixeran: disfrazarse de home: pelo curto, levita e
chapeu; un subterfuxio que utilizaron tamén varias escritoras e científicas do
século XIX. Pero a suplantación do macho é perigosa.
A súa estrataxema será descuberta.
Enfróntase ao reitor e maniféstalle a súa inquebrantable vontade de estudar. É
sometida a un exame de coñecementos empíricos, espazo vedado á muller pola súa
“incapacidade natural”. As súas respostas son todas asertivas e revelan,
ademais, desplante e lucidez a toda proba. En 1845, aos vinte e cinco anos de
idade, abandona a universidade. Desde ese momento, dedicará a súa existencia
para paliar a miseria e indignidade dos seres que a sociedade encarcera.
Enfróntase ao reitor e maniféstalle a súa inquebrantable vontade de estudar. É
sometida a un exame de coñecementos empíricos, espazo vedado á muller pola súa
“incapacidade natural”. As súas respostas son todas asertivas e revelan,
ademais, desplante e lucidez a toda proba. En 1845, aos vinte e cinco anos de
idade, abandona a universidade. Desde ese momento, dedicará a súa existencia
para paliar a miseria e indignidade dos seres que a sociedade encarcera.
Miguel Ángel Chica, nunha crónica
xornalística de El Diario, apunta:
xornalística de El Diario, apunta:
En 1860 publicó el ensayo La beneficencia,
la filantropía y la caridad, que obtuvo el premio de la Academia de Ciencias
Morales y Políticas. Arenal publicó el libro ocultando su verdadera identidad.
Utilizó el nombre de su hijo Fernando, que tenía diez años. Cuando la Academia
descubrió el engaño dejó el premio en suspenso. Se abrió: ¿Podía premiarse a
una mujer? No existían precedentes. Concepción Arenal obligaba a crearlos.
Finalmente, a la vista de los méritos de la obra, los académicos no tuvieron
opciones. Concepción Arenal recibió el premio .
la filantropía y la caridad, que obtuvo el premio de la Academia de Ciencias
Morales y Políticas. Arenal publicó el libro ocultando su verdadera identidad.
Utilizó el nombre de su hijo Fernando, que tenía diez años. Cuando la Academia
descubrió el engaño dejó el premio en suspenso. Se abrió: ¿Podía premiarse a
una mujer? No existían precedentes. Concepción Arenal obligaba a crearlos.
Finalmente, a la vista de los méritos de la obra, los académicos no tuvieron
opciones. Concepción Arenal recibió el premio .
Un admirable exemplo de coraxe e tenacidade
feminina, se consideramos a época en que lle tocou vivir e desenvolverse como
intelectual e loitadora polos dereitos civís, quizabes desde unha posición
considerada hoxe en día “asistencialista” e non “revolucionaria”, pero que
marcou precedentes na embrionaria loita do feminismo por facer escoitar a voz
da muller no ámbito público, na rúa, na universidade e nalgunhas institucións
onde os seus ecos podían resoar, aínda que fose ás caladas.
feminina, se consideramos a época en que lle tocou vivir e desenvolverse como
intelectual e loitadora polos dereitos civís, quizabes desde unha posición
considerada hoxe en día “asistencialista” e non “revolucionaria”, pero que
marcou precedentes na embrionaria loita do feminismo por facer escoitar a voz
da muller no ámbito público, na rúa, na universidade e nalgunhas institucións
onde os seus ecos podían resoar, aínda que fose ás caladas.
O 8 de marzo de 2019 presenciamos a
clamorosa irrupción das mulleres en vilas e cidades de todo o mundo. Elas
abandonan a pasividade en que estiveron confinadas durante séculos, para facer
escoitar as súas voces, esixindo dereitos conculcados desde hai milenios.
Desafían á autoridade masculina e ás súas violentas represións. Hoxe están
presentes en case todas as esferas do quefacer humano, provocando unha
revolución incruenta cuxas consecuencias aínda non podemos aquilatar.
clamorosa irrupción das mulleres en vilas e cidades de todo o mundo. Elas
abandonan a pasividade en que estiveron confinadas durante séculos, para facer
escoitar as súas voces, esixindo dereitos conculcados desde hai milenios.
Desafían á autoridade masculina e ás súas violentas represións. Hoxe están
presentes en case todas as esferas do quefacer humano, provocando unha
revolución incruenta cuxas consecuencias aínda non podemos aquilatar.
Eu xa vou, queridas lectoras e apreciados
lectores, para mesturarme en confrontacións activas, mais obsérvoas baixo o
prisma da memoria, apláudoas e escoito, aínda que ás veces o seu discurso non
me sexa do todo comprensible; non é culpa delas, senón miña, por suposto… O
tempo non pasa en balde.
lectores, para mesturarme en confrontacións activas, mais obsérvoas baixo o
prisma da memoria, apláudoas e escoito, aínda que ás veces o seu discurso non
me sexa do todo comprensible; non é culpa delas, senón miña, por suposto… O
tempo non pasa en balde.
Sigo a oír, sen pausa, as voces das
mulleres que me ensinaron as primeiras palabras: miña nai, miña avoa
chilena, miña avoa galega, miñas tres
tías nadas en Santa María de Vilaquinte. Óioas agora, dicindo con Gabriela
Mistral:
mulleres que me ensinaron as primeiras palabras: miña nai, miña avoa
chilena, miña avoa galega, miñas tres
tías nadas en Santa María de Vilaquinte. Óioas agora, dicindo con Gabriela
Mistral:
Por si en la segunda vida
no me dan lo que ya dieron
y me hace falta este cuajo
de frescor y de silencio,
y yo paso por el mundo
en sueño, carrera o vuelo,
en vez de umbrales de casas,
¡quiero árbol de paradero!
