(Testemuño de Cándido Moure Rodríguez (1912-1998), paisano de Ramón Suárez Picallo en Santiago de Chile, recompilado polo seu fillo, Edmundo)
Edmundo Moure Rojas
Vina Bos Aires en 1925, cando a ditadura de Miguel Primo de Rivera. O meu pai
perderá o seu posto de traballo no Concello de Chantada, polas súas ideas
republicanas e a súa coñecida militancia. El dicía que o exilio e a fame son
primos irmáns.
Eu
tiña doce anos ao embarcarme cos meus pais e os meus seis irmáns, naquel frío
decembro de 1924, cara á incerta aventura de América. Deixamos a casa no rueiro
da Touza, aldea de Santa María de Vilaquinte, ao extremo sur de Lugo, próxima á
ribeira do río Búbal, frontera sen aduanas para os paisanos que
van e veñen pola agraria Ourense.
tiña doce anos ao embarcarme cos meus pais e os meus seis irmáns, naquel frío
decembro de 1924, cara á incerta aventura de América. Deixamos a casa no rueiro
da Touza, aldea de Santa María de Vilaquinte, ao extremo sur de Lugo, próxima á
ribeira do río Búbal, frontera sen aduanas para os paisanos que
van e veñen pola agraria Ourense.
Eu
non vira o mar senón en láminas de revistas, en fotografías de xornais que o
meu pai lía, na ilustración dun calendario amarelento que colgaba a un costado
da lareira. Aquel mar gris da Coruña pareceume ameazante, coma se eu fóra a
perderme nas fauces da neboeira que reptaba cara o horizonte. Entón foi a vez
primeira que lancei a áncora cara á profundidade dos meus recordos. Isabel, a
moza de ollos verdes que vivía en Meixón Frío, que me bautizou como “meu pegoreiro”, que en galego significa
pastor de ovellas ou de cabras montesas, e é que a ela lle contei o suceso, que
me veu á memoria sobre a cuberta do barco. Tiña eu sete anos e levaba ao monte
as vinte ovellas, ao clarexar o alba, e debía regresar con elas antes do ocaso.
Unha neboenta tarde de maio entretívenme buscando un escornaboi, ou “cornos de
boi” como se denomina ao máis grande dos escaravellos de España. Non logrei
atrapar ningún, pero demasiadotarde me decatei que as primeiras sombras do
crepúsculo anunciaban o preludio de noite inminente. Reunín as miñas ovellas e
apurei o paso. Nun barranco precipitouse un dos dous cordeiros do rabaño. Loitei
por rescatalo, pero o fondal e as matogueiras impedíronmo. Había que regresar a
casa antes de perder outra ovella. O meu pai deume varios azoutes sobre as
pernas espidas, mentres a miña nai calaba a pena do castigo e o rancor da
perda, lamentable para a modesta facenda. (Agora que estou vello, cando alguén
me pregunta, aquí en Chile, cal foi o seu primeiro oficio?, respondo sen
vacilar: “pegoreiro”).
non vira o mar senón en láminas de revistas, en fotografías de xornais que o
meu pai lía, na ilustración dun calendario amarelento que colgaba a un costado
da lareira. Aquel mar gris da Coruña pareceume ameazante, coma se eu fóra a
perderme nas fauces da neboeira que reptaba cara o horizonte. Entón foi a vez
primeira que lancei a áncora cara á profundidade dos meus recordos. Isabel, a
moza de ollos verdes que vivía en Meixón Frío, que me bautizou como “meu pegoreiro”, que en galego significa
pastor de ovellas ou de cabras montesas, e é que a ela lle contei o suceso, que
me veu á memoria sobre a cuberta do barco. Tiña eu sete anos e levaba ao monte
as vinte ovellas, ao clarexar o alba, e debía regresar con elas antes do ocaso.
Unha neboenta tarde de maio entretívenme buscando un escornaboi, ou “cornos de
boi” como se denomina ao máis grande dos escaravellos de España. Non logrei
atrapar ningún, pero demasiadotarde me decatei que as primeiras sombras do
crepúsculo anunciaban o preludio de noite inminente. Reunín as miñas ovellas e
apurei o paso. Nun barranco precipitouse un dos dous cordeiros do rabaño. Loitei
por rescatalo, pero o fondal e as matogueiras impedíronmo. Había que regresar a
casa antes de perder outra ovella. O meu pai deume varios azoutes sobre as
pernas espidas, mentres a miña nai calaba a pena do castigo e o rancor da
perda, lamentable para a modesta facenda. (Agora que estou vello, cando alguén
me pregunta, aquí en Chile, cal foi o seu primeiro oficio?, respondo sen
vacilar: “pegoreiro”).
Houbo
outro recordo que persistiu na miña memoria, que aínda hoxe volve nos meus
soños, a miúdo expresado en metáforas de simboloxía onírica. É un xoguete, o
único que recibín na miña infancia. O tío cura, irmán do meu pai, volveu dun encontró
sacerdotal en Madrid, alá por 1920. Trouxo agasallos para todos; o meu foi unha
locomotora de latón, negra e dourada, coa súa airosa cheminea e as súas grandes
rodas prateadas. Cheiraba a pintura e a metal, unha mestura de aromas que ás
veces percibo en situacións casuais e que me retrotrae a eses días felices en
que xogaba con ela nos recunchos da casa, logo dos meus deberes de pequeño
estudante e pastor.
outro recordo que persistiu na miña memoria, que aínda hoxe volve nos meus
soños, a miúdo expresado en metáforas de simboloxía onírica. É un xoguete, o
único que recibín na miña infancia. O tío cura, irmán do meu pai, volveu dun encontró
sacerdotal en Madrid, alá por 1920. Trouxo agasallos para todos; o meu foi unha
locomotora de latón, negra e dourada, coa súa airosa cheminea e as súas grandes
rodas prateadas. Cheiraba a pintura e a metal, unha mestura de aromas que ás
veces percibo en situacións casuais e que me retrotrae a eses días felices en
que xogaba con ela nos recunchos da casa, logo dos meus deberes de pequeño
estudante e pastor.
O
día da nosa partida dinme maña para introducila na miña maleta de cartón, pero
a miña nai non permitiu que a levase; había cousa e utensilios máis necesarios
que aquel remedo infantil de máquina a vapor. Deixeina en mans do meu amigo
Maduro: -“Cóidaa -díxenlle, volveré pronto por ela”. Os trens foron para min,
desde entón, o medio máxico das viaxes. Nos anos 50’ deste século, comprei en
Santiago de Chile, para os meus fillos xa crecidos, unha locomotora eléctrica
cos seus carros, raíles, sinais e estacións en miniatura. Foi o xoguete chegado
a destempo, sen o xúbilo do primeiro asombro.
día da nosa partida dinme maña para introducila na miña maleta de cartón, pero
a miña nai non permitiu que a levase; había cousa e utensilios máis necesarios
que aquel remedo infantil de máquina a vapor. Deixeina en mans do meu amigo
Maduro: -“Cóidaa -díxenlle, volveré pronto por ela”. Os trens foron para min,
desde entón, o medio máxico das viaxes. Nos anos 50’ deste século, comprei en
Santiago de Chile, para os meus fillos xa crecidos, unha locomotora eléctrica
cos seus carros, raíles, sinais e estacións en miniatura. Foi o xoguete chegado
a destempo, sen o xúbilo do primeiro asombro.
A
viaxe a Sudamérica paréceme hoxe un soño remoto, con ribetes de pesadelo. Creo
que a miña memoria aférrase neses espazos do tempo á misericordia do
esquecemento. Logo de larguísima travesía, a enorme cidade do Plata pareceu
tragarnos no pasmo dos seus fauces de aceiro e cemento. Bos Aires era a
desmesura abigarrada da terra. -Hai que vivilo, díxenlles moitas veces aos meus
oito fillos- para saber o que iso significa na alma dun neno desterronado de
súbito, como carballo novo que se arrinca do limo orixinario.
viaxe a Sudamérica paréceme hoxe un soño remoto, con ribetes de pesadelo. Creo
que a miña memoria aférrase neses espazos do tempo á misericordia do
esquecemento. Logo de larguísima travesía, a enorme cidade do Plata pareceu
tragarnos no pasmo dos seus fauces de aceiro e cemento. Bos Aires era a
desmesura abigarrada da terra. -Hai que vivilo, díxenlles moitas veces aos meus
oito fillos- para saber o que iso significa na alma dun neno desterronado de
súbito, como carballo novo que se arrinca do limo orixinario.
Vivimos
nove anos en Bos Aires. O meu pai tiña un irmán que rexentaba un almacén de
menestras no barrio de Chacarita. Alí nos instalamos, nunha vella casa de tres
pisos. Recordo os cálidos e húmidos veráns do Plata, as noites no
xardín, mentres nos mollabamos, os meus irmáns e eu, para tranquilizar a
canícula. Tamén as visitas á biblioteca do Centro Galego, en Belgrano, en busca
de libros que me volverán conectar coa pequena patria atlántica.
nove anos en Bos Aires. O meu pai tiña un irmán que rexentaba un almacén de
menestras no barrio de Chacarita. Alí nos instalamos, nunha vella casa de tres
pisos. Recordo os cálidos e húmidos veráns do Plata, as noites no
xardín, mentres nos mollabamos, os meus irmáns e eu, para tranquilizar a
canícula. Tamén as visitas á biblioteca do Centro Galego, en Belgrano, en busca
de libros que me volverán conectar coa pequena patria atlántica.
Completei
os meus estudos na secundaria. O meu pai instoume a estudar Contabilidade e
Comercio. Fíxenme contable, ao meu pesar, porque quixera estudar a carreira de
letras, pero había que decidirse por un oficio práctico e de boas expectativas.
En 1933, o noso irmán maior conseguiu un promisorio emprego como xerente dunha
compañía de turismo en Chile. Partimos en abril dese ano, ao que sería o noso
último destino. En Arxentina falábase do “país trasandino” como dun derroteiro
pobre, moi afastado á opulencia europeizada da gran Bos Aires.
os meus estudos na secundaria. O meu pai instoume a estudar Contabilidade e
Comercio. Fíxenme contable, ao meu pesar, porque quixera estudar a carreira de
letras, pero había que decidirse por un oficio práctico e de boas expectativas.
En 1933, o noso irmán maior conseguiu un promisorio emprego como xerente dunha
compañía de turismo en Chile. Partimos en abril dese ano, ao que sería o noso
último destino. En Arxentina falábase do “país trasandino” como dun derroteiro
pobre, moi afastado á opulencia europeizada da gran Bos Aires.
Tres
anos máis tarde, cando se iniciaba a nosa guerra incivil, coñecería á muller
que ía ser a miña esposa, coa que cumprín agora mesmo sesenta anos de matrimonio.
Casamos en outubro de 1938, cando a República Española perdía,
irremediablemente, a contenda. O 3 de agosto de 1939, nove días antes de que
nacese o meu primeiro fillo, Antonio, arribou ao porto de Valparaíso o vapor
Winnipeg, coa súa preciosa carga de dous mil trescentos exiliados españois. Cun
grupo de amigos republicanos e chilenos demócratas, fomos recibirlles. Estaría demais
adxectivar aquí aquelas emocións… Un ano despois arribaría a Chile unha
testemuña privilexiada da República en América do Sur: Ramón Suárez Picallo, un
dos mellores cronistas en lingua castelá.
anos máis tarde, cando se iniciaba a nosa guerra incivil, coñecería á muller
que ía ser a miña esposa, coa que cumprín agora mesmo sesenta anos de matrimonio.
Casamos en outubro de 1938, cando a República Española perdía,
irremediablemente, a contenda. O 3 de agosto de 1939, nove días antes de que
nacese o meu primeiro fillo, Antonio, arribou ao porto de Valparaíso o vapor
Winnipeg, coa súa preciosa carga de dous mil trescentos exiliados españois. Cun
grupo de amigos republicanos e chilenos demócratas, fomos recibirlles. Estaría demais
adxectivar aquí aquelas emocións… Un ano despois arribaría a Chile unha
testemuña privilexiada da República en América do Sur: Ramón Suárez Picallo, un
dos mellores cronistas en lingua castelá.
O
tempo precipítase como unha cachoeira incontrolable.
Traballei durante vinte e cinco anos
como contable nunha empresa francochilena.
Non medrei como esperaba; o diñeiro
se escorría entre as miñas mans, consumido
polas crecentes necesidades dunha familia numerosa, e pola miña propia imprevisión. Renunciei ao meu posto e emprendín un negocio de ferraxería que se albiscaba auspicioso.
Aos cincuenta
e cinco anos coñecín a desesperación corrosiva
da creba. Estiven ao bordo dunha decisión extrema, pero logramos saír á boia,
aínda que feridos pola pegada do naufraxio económico.
tempo precipítase como unha cachoeira incontrolable.
Traballei durante vinte e cinco anos
como contable nunha empresa francochilena.
Non medrei como esperaba; o diñeiro
se escorría entre as miñas mans, consumido
polas crecentes necesidades dunha familia numerosa, e pola miña propia imprevisión. Renunciei ao meu posto e emprendín un negocio de ferraxería que se albiscaba auspicioso.
Aos cincuenta
e cinco anos coñecín a desesperación corrosiva
da creba. Estiven ao bordo dunha decisión extrema, pero logramos saír á boia,
aínda que feridos pola pegada do naufraxio económico.
Como
a maioría dos varóns españois asentados en América, afeccioneime á caza e á
pesca. De feito, o meu pai cazaba nos campos de Quiroga e nos Ancares. Aquilo
entristecía á miña nai, porque el ausentábase ás veces por unha semana
completa. Eu escoitei rumores dos veciños de que tería algunha outra querencia fóra
de casa, e parece que era certo.
a maioría dos varóns españois asentados en América, afeccioneime á caza e á
pesca. De feito, o meu pai cazaba nos campos de Quiroga e nos Ancares. Aquilo
entristecía á miña nai, porque el ausentábase ás veces por unha semana
completa. Eu escoitei rumores dos veciños de que tería algunha outra querencia fóra
de casa, e parece que era certo.
Agora
pregúntome de onde virá o noso amor pola escopeta, a nosa afección ás armas de lume.
Segundo Hemingway, ten que ver con esa proclividade a desafiar a morte, que el
asocia con “o ser español”, identificándoo coa paixón pola
tauromaquia, aínda cando obvia que en España hai unha enorme diversidade
cultural e de visións do mundo e que “o español”, separadamente de ser un clixé
con cheiro a franquismo, aínda non foi dilucidado.
pregúntome de onde virá o noso amor pola escopeta, a nosa afección ás armas de lume.
Segundo Hemingway, ten que ver con esa proclividade a desafiar a morte, que el
asocia con “o ser español”, identificándoo coa paixón pola
tauromaquia, aínda cando obvia que en España hai unha enorme diversidade
cultural e de visións do mundo e que “o español”, separadamente de ser un clixé
con cheiro a franquismo, aínda non foi dilucidado.
Dúas imaxes de Ramón Suárez Picallo en Chile. Arriba, cun grupo de amigos (no centro) entre os que está Celso Garrido (2º pola esquerda). Abaixo, convalecente no Sanatorio para afectados do corazón, no balneario de Las Cruces. Fotografías cedidas por Edmundo Moure
En
Chile relacioneime cos parentes da miña muller, xentes da provincia agrícola,
huasos, como lles chaman aquí, entusiastas da caza e da pesca, amantes do
cabalo e as súas destrezas… Con eles gocei longas cacerías e excursións á
montaña, asados e condumios, festas familiares, partidas de naipes ata a
madrugada. E os españois de Chile? Bon, salvo contadas excepcións e algúns
vellos amigos da colectividade galega, sinto que os hispanos deste país, en
especial aqueles que accederon a posicións económicas de privilexio, aférranse
a un pasado que xa superamos -felizmente- e lles custa entender a nova
realidade española, inserida nunha Europa puxante, como a vaticinaron Ortega e
Gasset e outros ilustres intelectuais das xeracións do 98 e do 27, moitos de
cuxos fillos de ambos exilios, o económico e o ideolóxico, trouxeron a Chile a
luz e a semente da razón.
Chile relacioneime cos parentes da miña muller, xentes da provincia agrícola,
huasos, como lles chaman aquí, entusiastas da caza e da pesca, amantes do
cabalo e as súas destrezas… Con eles gocei longas cacerías e excursións á
montaña, asados e condumios, festas familiares, partidas de naipes ata a
madrugada. E os españois de Chile? Bon, salvo contadas excepcións e algúns
vellos amigos da colectividade galega, sinto que os hispanos deste país, en
especial aqueles que accederon a posicións económicas de privilexio, aférranse
a un pasado que xa superamos -felizmente- e lles custa entender a nova
realidade española, inserida nunha Europa puxante, como a vaticinaron Ortega e
Gasset e outros ilustres intelectuais das xeracións do 98 e do 27, moitos de
cuxos fillos de ambos exilios, o económico e o ideolóxico, trouxeron a Chile a
luz e a semente da razón.
Non
se apagará o meu amor pola España libertaria e republicana. Neste sentido, creo
que o noso patrimonio histórico e cultural ten a súa base nas palabras, como o
di e canta Pablo Neruda: ¡Qué gran
idioma el mío!, ¡qué buena lengua
heredamos de los conquistadores torvos! Todo se lo llevaron y nos dejaron todo: nos dejaron las
palabras, como piedrecitas
resplandecientes: el idioma. A máis universal das linguas
peninsulares é, sen dúbida, o castelán, que hoxe leva o xenérico nome de
español, pero están as outras: a miña da infancia, o galego, pai do portugués;
o catalán de raíces francas; e o enigmático euskera ou vascuense.
se apagará o meu amor pola España libertaria e republicana. Neste sentido, creo
que o noso patrimonio histórico e cultural ten a súa base nas palabras, como o
di e canta Pablo Neruda: ¡Qué gran
idioma el mío!, ¡qué buena lengua
heredamos de los conquistadores torvos! Todo se lo llevaron y nos dejaron todo: nos dejaron las
palabras, como piedrecitas
resplandecientes: el idioma. A máis universal das linguas
peninsulares é, sen dúbida, o castelán, que hoxe leva o xenérico nome de
español, pero están as outras: a miña da infancia, o galego, pai do portugués;
o catalán de raíces francas; e o enigmático euskera ou vascuense.
O
tempo que eu lograba furtar ás horas acuciantes de labor contable, consumíao de
bo grado na horta ou no xardín, acompañado de árbores e plantas, silenciosos
camaradas que esperan, sen dicilo, os teus solícitos coidados. Algún día os
meus netos ou bisnetos contarán a historia do limoeiro, o meu último
amigoárbore que aínda me acompaña. Desde que dera os seus primeiros froitos,
hai quince anos, cada inverno agrega sete novos limóns á súa insólita e
crecente colleita. Hoxe está como eu, cargado de anos e de retoños…
tempo que eu lograba furtar ás horas acuciantes de labor contable, consumíao de
bo grado na horta ou no xardín, acompañado de árbores e plantas, silenciosos
camaradas que esperan, sen dicilo, os teus solícitos coidados. Algún día os
meus netos ou bisnetos contarán a historia do limoeiro, o meu último
amigoárbore que aínda me acompaña. Desde que dera os seus primeiros froitos,
hai quince anos, cada inverno agrega sete novos limóns á súa insólita e
crecente colleita. Hoxe está como eu, cargado de anos e de retoños…
Non
todo é dor e frustración na ardua memoria dos días. Vin crecer aos nosos fillos
e netos e bisnetos nunha terra que xa non me é estraña; eles transformáronse
nas miñas novas raíces existenciais. Gozo a compañía destes nenos que prolongan
os nosos anhelos, cos que camiño polo parque da miña veciñanza, narrándolles historias
antigas, algunhas reais, outras inventadas, todas elas enfiadas para
incitarlles ao xúbilo de comprender.
todo é dor e frustración na ardua memoria dos días. Vin crecer aos nosos fillos
e netos e bisnetos nunha terra que xa non me é estraña; eles transformáronse
nas miñas novas raíces existenciais. Gozo a compañía destes nenos que prolongan
os nosos anhelos, cos que camiño polo parque da miña veciñanza, narrándolles historias
antigas, algunhas reais, outras inventadas, todas elas enfiadas para
incitarlles ao xúbilo de comprender.
Escoito
a voz pausada e cadenciosa da miña muller, lendo na sobremesa, con perfecta
dicción, os libros que encheron os ámbitos da Casa -eses que liamos cada noite-
para sementar nos vástagos o perdurable amor pola palabra creadora: Cervantes,
Quevedo, Rosalía, Machado, Unamuno, Ortega, Lorca, Hernández, Castelao.
a voz pausada e cadenciosa da miña muller, lendo na sobremesa, con perfecta
dicción, os libros que encheron os ámbitos da Casa -eses que liamos cada noite-
para sementar nos vástagos o perdurable amor pola palabra creadora: Cervantes,
Quevedo, Rosalía, Machado, Unamuno, Ortega, Lorca, Hernández, Castelao.
Os
meus fillos aprenderon a amar ese xenio multifacético das Españas, que eu
recibín dos meus proxenitores e que traspasei, sen propoñermo entón, a estes
crioulos e mestizos do mítico reino transcontinental onde “non se poñía o sol”.
Eles son chilenos e españois, fillos de dúas patrias…
meus fillos aprenderon a amar ese xenio multifacético das Españas, que eu
recibín dos meus proxenitores e que traspasei, sen propoñermo entón, a estes
crioulos e mestizos do mítico reino transcontinental onde “non se poñía o sol”.
Eles son chilenos e españois, fillos de dúas patrias…
Recordo
uns breves cursos de Filosofía contemporánea, impartidos por don José Ortega y
Gasset en Bos Aires, aos que asistín, cos meus irmáns Manuel e José María;
recordo, así mesmo, aquel Congreso da Emigración Galega, en xullo de 1956, en
Bos Aires, onde me reencontrei con Eduardo Blanco Amor e con Ramón Suárez
Picallo… Ao fillo de Sada adoitaba atopalo en Exprinter, a casa de turismo e
de cambio dos meus irmáns Manuel e José María… Eu invitáballe a un café no
Haití… Se era venres, bebiamos unhas copas de tinto Concha e Touro no Bar
“Unión”, onde nos topabamos con algúns vellos republicanos… Eu comentaba
algunha das crónicas de Ramón e ás veces discutiamos, porque a min non me
gustaba certa compracencia admirativa súa respecto dos norteamericanos… Suárez
Picallo intimidábame; era tan bo orador como cronista.
uns breves cursos de Filosofía contemporánea, impartidos por don José Ortega y
Gasset en Bos Aires, aos que asistín, cos meus irmáns Manuel e José María;
recordo, así mesmo, aquel Congreso da Emigración Galega, en xullo de 1956, en
Bos Aires, onde me reencontrei con Eduardo Blanco Amor e con Ramón Suárez
Picallo… Ao fillo de Sada adoitaba atopalo en Exprinter, a casa de turismo e
de cambio dos meus irmáns Manuel e José María… Eu invitáballe a un café no
Haití… Se era venres, bebiamos unhas copas de tinto Concha e Touro no Bar
“Unión”, onde nos topabamos con algúns vellos republicanos… Eu comentaba
algunha das crónicas de Ramón e ás veces discutiamos, porque a min non me
gustaba certa compracencia admirativa súa respecto dos norteamericanos… Suárez
Picallo intimidábame; era tan bo orador como cronista.
Oio
a un dos meus fillos recitar poemas de Rosalía ou de Curros Enríquez… A el
encomendei ue buscase en A Touza o niño das andoriñas estreladas. Díxome que as
viu voar, airosas, no pasado maio. Aínda que se trate dun poeta imaxinativo,
non dubidarei aquí do seu testemuño, que se corresponde cos versos de Curros:
a un dos meus fillos recitar poemas de Rosalía ou de Curros Enríquez… A el
encomendei ue buscase en A Touza o niño das andoriñas estreladas. Díxome que as
viu voar, airosas, no pasado maio. Aínda que se trate dun poeta imaxinativo,
non dubidarei aquí do seu testemuño, que se corresponde cos versos de Curros:
¿Quién vio desde su cárcel
cruzar la golondrina
y rápida hasta el cielo
su vuelo remontar,
que no envidió esas alas
al ave peregrina,
para, en igual anhelo,
tan rápido volar?
Fíxoseme
hábito estar a maior parte do tempo de pé, como quen parece agardar o inminente
regreso, a volta definitiva aos eidos da infancia, costume que apenas minguaron
os achaques da vellez, aínda que agora sinto como o corpo busca xa o leito da
terra, curado do dobre desterro.
hábito estar a maior parte do tempo de pé, como quen parece agardar o inminente
regreso, a volta definitiva aos eidos da infancia, costume que apenas minguaron
os achaques da vellez, aínda que agora sinto como o corpo busca xa o leito da
terra, curado do dobre desterro.
Esposa
chilena de raíces castelás tiven. Procreamos oito fillos, trinta e seis netos e
corenta bisnetos. Quen podería dubidar hoxe do meu triunfo e da miña riqueza? Nisto
non hai outro dilema que o pulso vital e os seus arcanos, asunto que os galegos
vimos tratando de dilucidar hai máis dun milenio…
chilena de raíces castelás tiven. Procreamos oito fillos, trinta e seis netos e
corenta bisnetos. Quen podería dubidar hoxe do meu triunfo e da miña riqueza? Nisto
non hai outro dilema que o pulso vital e os seus arcanos, asunto que os galegos
vimos tratando de dilucidar hai máis dun milenio…
Febreiro 2014
Suárez Picallo no Congreso da Emigración, celebrado en Buenos Aires no ano 1956.
Ramón asistiu en representación dos emigrantes galegos en Chile.
