O dramaturgo, narrador, poeta e estudoso da nosa literatura popular Ricardo Flores Pérez (Sada, 1903 – Buenos Aires, 2002), ambientou a maior parte da súa produción na Sada natal. A trama de case todas as súas obras teatrais desenvólvese na nosa vila e nas Mariñas –Un ovo de dúas xemas , Enguedello, Catro estampas de beiramar, Un remedio malfadado…-, e o mesmo acontece cos contos como o presente, que discorre en Sada de Arriba, o barrio no que naceu o autor. Cronoloxicamente, podemos localizar a acción na súa adolescencia, a finais dos anos 10. O relato, publicado orixinalmente na revista Galicia, de Buenos Aires, no número de maio-xuño de 1972, e que describe unha escena festiva, semella ter orixe nas lembranzas do autor.
A DERRADEIRA NOITE DE MAIO
É pola hora do lusco-fusco no derradeiro dia do mes de Maio, o mes máis frorido de todos. A un rueiro de Sada de arriba, parroquia de Sada, vén chegando xente, como non soía verse tanta a miúdo no mesmo lugar; xente de distintas edades: mocedade, rapazada, e algunhas mulleres algo entradas en anos de madureza. Na casa dunha viciña, seguindo unha cousa xa tradicional, arranxárase un altar para o celebramento do mes das frores que, baixo a advocación de María, a santa, patrona da parroquia, facíase todos os anos, xuntándose alí todas as noites os viciños devotos, rezando o rosario e entoando cantigas relixiosas axeitadas á circunstancia, e na derradeira noite, como é esta, aumentar o programa con pregarias recitadas por meniñas.
Chegábase a hora de comezar a cerimonia e a xente vai entrando. O lugar non é de espazo abondoso para que poida caber con folgura toda a xente que hai; mais, puxa de aquí a aperta de acolá, nengunha das mulleres queda sen entrar, non asín os mozos, que xa non tentan furar para dentro, deixándose estar fora en agarda da hora da foliada, que sería despois do acto das frores. Os rapaces tampouco queren ocupar nengún sitio dos primeiros, adiante do altar, ao rivés dos outros días, preferindo quedárense atrás de todo. A xente está de pé e áchase tan apiñoada que, nen siquer, poden erguer a man para se persinaren, tendo que facelo abaixando a testa.
Cando findaron os rezos e comezaron as cantigas, un par de rapaces, acochados polos demais compañeiros, póñense á tarefa de coser as mozas polas saias, unha coa outra, traguendo xa de antemán as agullas enfiadas, e sen que ninguén das outras mulleres se decatara da falcatruada.
Ao se arrematar todo e a xente trata de sair, aquilo convértese nun algueireio de moitos diaños; faise tal enguedello de mozas, que algunha ten que bater co corpo no chan, quedándolle algo ao recacho, que daría non se sabe o qué, porque non lle quedara.
O asunto, felismente, non acadou nengunha desgostosa consecuencia, senón que foi pillado con moi bon xorne; tanto a moza caída como as outras cosidas, xunto coa demais xente, festexaron a ocorrencia con longas gargalladas, as que duraron o tempo que tardou en se escoitaren os primeiros sons do acordeón dando comenzo á foliada.
O home que toca a acordeón faino moi ben, dá xenio verlle rebulir os dedos por acima das trécolas e escoitar os arpexos que tira delas; mais, con acompañamento dunha pandeireta faría mellor compaso para axudar a bailar, e daquela, pensouse na “Toca”, indo á presa unha moza a buscala, filla dela; mentres se agarda pola súa chegada, os ollos de todos ven surprendidos o xesto simpático e xeneroso da taberneira, quen vén moi risoña agasallando á concorrencia cunha présa de galletiñas redondas da grandura de botons de chaqueta. A taberneira sabia ben o que facia: trataba de levar sede ás bocas, a fin de que despois lles dese gana de matala con boliches ou outra cousa de bebida, o que logo sucedeu, saíndolle o choio como ela o hosmara, xustamente a pedir de boca.
A “Toca” chámase asín sen que sexa toca. Ocorre que esta muller ten unha man que a dobra moito para baixo, e cando era pequena gostaba de facer probas con ela, algunhas veces amostrábaa dun xeito, que semellaba unha verdadeira toca; e de aí, nasceulle o alcume de “Toca”, quedándolle para sempre; e toca a pandeireta, como non hai ninguén que a toque á par dela, en toda a volta.
Xa vén, pois, a “To-ca”, e a súa presenza coa pandeireta, ateou a foliada. Qué ben que a toca!
A noite semella máis ben unha noite de vran que de primaveira. Como é lúa cheia, o rueiro está alumiado cunha luz pouco menos do que a luz do solpor.
Os galos anuncian o cor da noite cos seus cocorocós. Son, pois, as vintecatro horas e a foliada segue co carís do apoxeu: o mesmo fato de xente coas meixelas cor da cereixa, resoantes cantigas populares e abalos danzantes ben acompasados.
Ao sinalaren as agullas do reloxio a unha do dia seguinte, tal como estaba convido, xurden os sons dunha muiñeira que é coreada e bailada por todos, uns ben e outros non tan ben, do xeito que cada un sabe, findando con esta tocata a foliada, e póndolle cuño simbólico un par de rexos aturuxos.
Como todos teñen que se erguer cedo para cumprir coas obrigas do traballo, uns en parellas de mozo e moza, outros desparellados, todos pillan o camiño dos seus respeitivos fogares, levando cada quén no seu esprito, unha farta de rexouba, e no maxín, a leda imaxen da noite aquela e do rueiro aquele, a que, despois do longo treito de algo máis de meio século, queren lembrar estas liñas tracexadas con anoto de saudade.
